Լուիզիանայի գրական փառատոնը Բյուրակն Իշխանյան Գնացքում ինչ լեզու ասես չէի լսում. շվեդերեն, հոլանդերեն, անգլերեն, գերմաներեն: Հաշվի առնելով, որ Շվեդիայից եկող, օդանավակայանով անցնող ու գլխավոր կայարանով անցնող գնացքն էր, պիտի որ զարմանալի չլիներ ուղևորների բազմազանությունը: Ու հաշվի առնելով, որ ընդհանրապես մարդիկ գնացքներում կարդում են, պիտի որ ուշադրություն չդարձնեի, որ բոլոր լուռ ուղևորները կարդում են: Բայց երբ հասանք Հումլեբեք կայարան, գնացքը գրեթե դատարկվեց, ու մարդկանց հոսքը շարժվեց մի ուղղությամբ. դեպի Լուիզիանա ժամանակակից արվեստի թանգարան, որտեղ մոտ կես ժամից գրական փառատոնի վերջին օրն էր սկսվելու: Կոպենհագենից 50 կմ հյուսիս Լուիզիանա ժամանակակից արվեստի թանգարանում 2010 թվից ամեն տարի անցկացվում է Լուիզիանայի գրական փառատոնը: Ես հասա փառատոնի չորրորդ՝ վերջին օրը՝ օգոստոսի 23-ին: Գրական փառատոնին Եկել էի հիմնականում իռլանդացի գրող Քոլմ Թոբինին տեսնելու համար. գրողների ողջ ցանկից միայն նրա գրքերից էի կարդացել: Բայց քանի որ երկար ճանապարհ էի անցել ու մուտքի տոմս գնել, մյուս գրողների հետ հանդիպումներին էլ եղա: Յան Լիանկե և Լեոնարդո Պադուրա Յան Լիանկեն չինացի գրող է, նրա հայտնի գրքերից մեկը կոչվում է «Լենինի համբույրները»: Ասում են՝ գրում է ժամանակակից աշխարհում Չինաստանի ունեցած դիրքի մասին: Լեոնարդո Պադուրան կուբացի է: Դետեկտիվներ է գրում: Բեմում լեզվական խառնաշփոթ. լրագրողը Պադուրայի հետ խոսում էր իսպաներեն, հետո հարցերն ու Պադուրայի պատասխանները հենց ինքը թարգմանում դանիերեն: Թարգմանչուհին դանիերենները Լիանկեի համար …

Մհեր Իսրայելյան, «Ես եմ աշխարհի թագավորը», Երևան, Անտարես, 2019 (հատված վեպից) ԺԳ.Կերպարանափոխված արշավանք եղջերուների ձնասահնակի վրա Մեր տոհմածառի թելը երևի կտրվեր, եթե չլիներ Աղավնի տատս, միակ կինարմատը, որ միաձուլվել էր մեր ցեղին ու դարձել տոհմածառի զարդը, մեզ իրավունք տալով հենց իրեն ընծայելու պատվավոր նախատատի տիտղոսը։ Առանց նրա այդ երերուն ծառը վայրի հողմերի հարվածով պարզապես արմատախիլ կլիներ ու ժամանակի ձեռամբ կդառնար հող: Եթե իր երկու որդիներին եղջերուների թե շան ձնասահնակին դրած չտաներ հասցներ Սիբիրի հեռուները, պապս հազիվ թե ապրելու ուժ գտներ: Տոհմածառի պատմությունն էլ գիսաստղի հետագծի նման կանհետանար սիբիրյան անսահմանության մեջ ու թե տղա ես՝ գնա պոչը գտի: Տատիս առասպելական արշավը պատահել է, թե չի պատահել, չգիտենք: Եթե պատահել է, ձնասահնակը եղջերուներն են տարել, թե՞ շները: Մենք չգիտենք, պապիս չգործած հանցանքի արդարացման ջանքերից հուսահատ տատիս ցասումը ժայթքե՞լ է պետական անվտանգության պետի քառակուսի գլխին, թե չի ժայթքել: Չգիտենք այդ նույն պետը, որ հայտնի է դարձել իր մարդակերությամբ, մեղքերը ի վերջո քավե՞լ է, թե չի քավել: Այն պահին, երբ ճակատագրի անողոք հեգնանքով հանգրվանել է Իսրոյի ճամբարում, տեսնես ին՞չ է մտածել Աստծո գոյության ու Աղավնի տատիս անեծքների մասին: Իսրոն նրան ներե՞լ է, թե չի ներել: Շատ բաներ չգիտենք: Այս մասին պատմությունը ժլատաբար լռում է: Հետո ի՞նչ, որ մի ամերիկացի ցնդած հետախույզ իր հիշատակարանում նման …

Բլրագագաթը ոչ հայերինն էր, ոչ էլ ադրբեջանցիներինը, ու երկու կողմն էլ չէին փորձում մոտենալ բլրին, քանի որ կրակոցներից ու ռմբահարումից էնպես էր քրքրվել, որ ողջ վերադառնալու շանս չկար՝ վերադարձողներն էլ կամ անմիջապես հոգեխանգարվում էին, կամ մեկ շաբաթվա մեջ անհայտ հանգամանքներում մահանում: Խրամատներում պառկած զինվորները ամեն օր սպասում էին, թե ինչպես մահը կայցելի բլրի փեշերին ու կհռհռա հերթական ճակատագրի կործանման վրա: Չաստերում հայերը հայերին էին սպանում, ադրբեջանցիները՝ ադրբեջանցիներին, իսկ զինվորական դատախազությունն էլ սպանությունների բացահայտման տակից դուրս գալու համար նորանոր ինքնասպանության վարկածներ էր մոգոնում: Ադրբեջանցիների հորինած վարկածները կայծակնային արագությամբ հասնում էին հայերին, իսկ հայերինը՝ ադրբեջանցիներին, ու այդպես փորձի փոխանակմամբ երկու երկրների ռազմական ոստիկանությունները իրենց հասարակություններին ներկայացնում էին ինքնասպանության հոլիվուդյան նորանոր սցենարներ: Զոհերի ծնողներից ոչ բոլորն էին հավատում դատախազության վարկածին, իսկ նոր մեռելները բերում էին հին անպատասխան հարցեր: Բլրագագաթի անունն էլ էին հայերն ու թուրքերը նույն կերպ անվանում՝ «Ղախպի Չուլքի»: Բլուրը էնքան անմեղ արյուն էր տեսել, որ լանջերի խոտը տեղ-տեղ կարմիր էր աճել, բլրի երկու կողմերի վրա հոսող առուն էլ ոչ միայն կեղտի գույնի էր, այլև չթաղված դիակի հոտ էր բուրում: Հիմա որևէ մեկը չի կարող հաստատ ասել, թե որ կողմի մտքով անցավ բլրի վրա բարձրացնել առաջին զոհին, սակայն արդեն քանի տարի, իրար հերթ չտալով, ադրբեջանցիներն ու հայերը այն օգտագործում էին որպես իրենց …

Գիշերը մտադրվել էր հանգստյան կիրակին քնել մինչև կեսօր: Առաջին խանգարողն աղբի մեքենան էր, որի զնգզնգոցն արձագանքեց ուղեղում, գանգի պատերին զարկվելով ելք որոնեց, բայց չգտավ ու մագնիսի պես կպավ արկի բեկորին: Շանթված ցատկեց տեղից, փակեց պատուհանի բաց փեղկն ու թրմփալով կրկին անկողնու վրա ընկավ: Մեքենան վաղուց հեռացել էր, բայց ձայնն ականջների մեջ դեռ տժժում էր, ցավն ասես դանակ էր, որ գլուխը փորձում էր երկու մասի կիսել: Հանեց շապիկն ու շատ պինդ ճակատին կապեց՝ ականջներն էլ թողնելով գործվածքի տակ: Հետո սկսեց մեդիտացիայի պես մտքում կրկնել. «Կանցնի, հիմա կամաց-կամաց կանցնի, ու դու կքնես, կքնես, կքնես…»: Երկրորդը Արարատյան դաշտի բարիքները բեռնած հին Մոսկվիչն էր, որի վրա միակ նոր ու առողջ սարքը ազդանշանն էր: Հատուկ ձայն, որը ճանաչում էին թաղի բոլոր բնակիչները: Արտակը հավանում էր հիսունն անց ամուսիններին, հասարակ-համակրելի մարդիկ էին, բայց այդ առավոտյան պատրաստ էր սպանել երկուսին էլ: Ո՛չ փակ պատուհանը փրկեց, ո՛չ ճակատին կապված շապիկը: Նա այս անգամ, առանց անկողնուց վեր կենալու, մահճակալի կողքին դրված պահարանի դարակից ձեռքով շոշափեց գտավ ցավազրկողը, բաժակով ջուրն ու երկու կումով կուլ տվեց: Հետո նույն դարակից բամբակ հանեց, մատներով տրորեց, գնդիկներ սարքեց ու ճակատին կապված շապիկը դեն շպրտելով՝ ականջների մեջ խցկեց: «Կանցնի, հիմա կամաց-կամաց կանցնի, ու դու կքնես, կքնես, կքնես…»: Այնքան շուռումուռ եկավ անկողնում, որ գնդիկներից մեկն ընկավ …

Սկզբում Նվարդին թվաց՝ հայ-հայա ուշքը կգնա։ Ռուբենը խրվել էր մեջն ու Գեղարքունիքի ճռռան օդերը թոքերը մխած՝ գրմռում։ Նվարդը գործով էր եկել Հայաստան. տեղի կենսաջրերի նմուշներ պիտի վերցներ, բայց խոտի դեզերին պառկած մոռացումի մի պահ իջավ հոգու վրա։ Գլուխը ետ տարավ ու հոգոցը փոքր կվարտայով բարձրացրեց ռեից լյա բեմոլի։ Ռուբենը միանգամից րոպեյում 53 զարկից անցավ 68 զ/ր-ի, մի փոքր թեքեց անկյունագիծը, սամթը կարծես բռնեց, մտքում ինքն իրեն շնորհավորեց, հապա որոշեց, որ դիրքափոխի ժամանակն է։ Բարձրացավ Նվարդի ջանից՝ ուղիղ անկյան տակ շարունակելու։ Նվարդը փորձեց կենտրոնանալ իրերի նոր դասավորվածության վրա, բայց մտքերը չհնազանդվեցին. սխալմամբ տեղափոխվեց քիչ ավելի հեռու անցյալ, քան պետք էր։ Ներքին աչքով ընկավ Ռուբենը մի հինգ-վեց տարեկանում՝ հարևանի բոստանից ցոգոլ գողանալիս, համարյա բռնվեց, թռավ չափառների վրայով, ոնց-որ թե ճղեց աջ ծունկը. Նվարդը բացեց աչքերը, նայեց տղայի ծնկին, փորձեց գտնել սպին։ Չգտավ։ Ետ փակեց աչքերն ու ուղևորվեց ավելի մոտ անցյալ։ Քթին շեռահոտի ու սառնության հոտ խփեց. տեսավ Ռուբենին՝ մի քանի աղոտ դեմքեր շուրջը, Այգուտի դպրոցի զուգարաններում ծխելիս։ Ծխել ուզեց։ Բացեց աչքերը, նայեց կողքի քարին գցած սիգարոններին ու սկսեց քաղցր մամլվել, կամակոր պրկվել ու կակղել։ Տղան սրանից տակնուվրա եղավ։ Պահի տակ զգաց, որ պատրաստ էր սեփական սիրտը պոկել, տժվժիկ սարքել ու կերակրել Նվարդին։ Էս տեսակ խևություն երբեք մտքով չէր անցել։ Նվարդը հիմա մարմնի …

Այն հարցի կամ հարցերի մասին, որ ուզում եմ խոսել, այդ հարցերին երբևէ այսպես թե այնպես անդրադարձել եմ։ Իսկ եթե այժմ նորից հարկ եմ համարում ուշադրության հրավիրել, ուրեմն ընդգծում եմ խնդրի կարևորությունը և այն, որ երբևէ հրապարակորեն բարձրացրած հարցը իր գործնական լուծումը չի գտել։ Եթե այդպես է, այժմ ինչո՞ւ եմ նորից գրիչ վերցրել։ Որովհետև գտնում եմ, որ, մեղմ ասած, քաղքենություն է իմաստունի նման ձեռք թափ տալը. որպես թե՝ ոչինչ անել հնարավոր չէ։ Եվ ուզում եմ սկսել կոնկրետ մի փաստից։ Կոնկրետ, բայց ոչ բացառիկ։ Անցած աշնանը ժուռնալիստ ընկերոջս հետ մտանք սրճարան։ Եվ՝ հետաքրքիր մի տեսարան. մի խումբ ջահելներ, ոտքի վրա, շրջապատել էին մի հարբածի, սովորական մի հարբեցողի և զվարճանում էին. միմյանց հերթ չտալով, որպես թե սրամտում էին, հայհոյում, իր տեղն ու գոյությունը կորցրած այդ խեղճին անպատկառ հարցեր էին տալիս և՝ փոխարենը իրենք պատասխանում, սանրում էին նրա մազն ու մորուքը, փորձում թղթադրամ կպցնել ճակատին... Վերջը, տխուր մի ներկայացում։ Մեզ մի կերպ հաջողվեց հարբածին դուրս բերել սրճարանից, մի կերպ հաջողվեց խուսափել ծեծկռտուքից, ջահելների մի մասը գնաց հարբածի հետքով՝ խաղը շարունակելու, իսկ մի քանիսի հետ մենք նստեցինք զրույցի։ Նրանք մեզ հետ սեղան նստեցին ոչ թե իրենց հայրերի տարեկիցների և ինչ֊որ գրողների խոսքը լսելու, այլ ապացուցելու, թե որքան անհարկի էր մեր միջամտությունը։ Եվ ինչո՞վ էին հիմնավորում …

Վերջին շրջանում ես հաճախ էի ընկնում ապատիկ վիճակների մեջ, ոչինչ չէի ուզում անել։ Ներքին ու արտաքին լարումից հասնում էի մի պահի, երբ այլևս թքած ունեի ամեն ինչի վրա։ Հաճախ նման վիճակում քայլում էի դեպի մենթերը, բայց զարմանալիորեն ինձ չէին կանգնեցնում։ Նման պահերին ուղղակի ուզում էի ուտիճի պես լխճել դրանց։ Հատկապես դժվար էր երեկոյան, երբ միակ ցանկությունս քնելն էր, բայց ստիպված էի լինում մտածել, թե ինչպես պիտի տուն հասնեմ։ «Տարասովկա» շուկայից տուն հասնելու ճանապարհներից մեկը Յարոսլավլյան մայրուղին էր, բայց դրա համար անհրաժեշտ էր մայրուղին անցնել, ինչը չափազանց վտանգավոր էր, որովհետև ամենաքիչը չորս շարք մեքենաներ էին անցնում՝ 100 կմ ժամ արագությամբ։ Գետնափոր անցումը հեռու էր գտնվում, իսկ երեկոյան ժամերին այլ կերպ անցնելը գրեթե անհնարին էր։ Նախընտրում էի գնալ ծառայողական ավտոբուսով, որը գրեթե հասնում էր «մեր տանը», սակայն կեսից իջնում էի, որովհետև երեկոյան անցումի մոտ կանգնած էր լինում մենթերի «Ուազիկը»։ Իջնում էի խաչմերուկում և անմիջապես մոտենում էի թերթի կրպակին, որպեսզի փողոցին մեջքով կանգնեմ։ Լավ գիտեի, որ այդտեղով անցնում են մարդ որսացող մենթերի մեքենաները։ Մի անգամ, երբ միամտաբար տնկվել էի կանգառում, մենթերը չհավատացին լկտիությանս։ Նստեցրին մեքենան ու քշեցին։ Երկու 18֊19 տարեկան ջահելներ էին։ Նստելուն պես նկատեցի, որ հետևի դռներին բռնակներ չկան և ներսից չես կարող բացել։ «Ուր ե՞նք գնում տղերք»,— հարցրի ես ժպտալով։ Նրանք …

NN ՇՐՋԿԵՆՏՐՈՆՑԻ չորս քեռիս ռազմաճակատում էին, հիմա զորակոչվել էին հայրս և իր հորեղբորորդի Շաքրոն, որ նաև մորս հորաքրոջ որդին էր։|| Երկու քեռիս՝ Հայկազն ու Վարդանը, չվերադարձան, Շաքրոն չվերադարձավ, Ոսկան մեծ քեռիս վերադարձավ չփակվող վերքից արյուն տալով, խմել սկսեց և մինչև հիմա խմում է։|| Մյուս՝ Արտաշ քեռիս ռազմաճակատ չհասավ, ռազմաճակատը, կարծում եմ, չտեսավ, «դժվար տղա էր», երևի թե հոր՝ Իշխան պապիս համաձայնությամբ, զինկոմիսարիատն ուզում էր քաղաքը նրա անհանգստությունից ազատել, բայց նա կարողանում էր ամեն անգամ ետ փախչել։|| Արտաշը քաղցկեղից վերջերս մահացավ, Շաքրոն հինգ ժառանգ է թողել, զոհված երկու քեռիս ժառանգ չեն թողել և դա ամենացավալին չէ, քանի որ կենտրոններից ու ժամանակի քաղաքակրթությունից հեռու մեր Ահնիձոր գյուղում շատ տղերք անգամ լուսանկար չեն թողել, նրանց պատկերը իրենց տոհմի ուրիշ տղաների մեջ պատահաբար եթե կրկնվել է՝ ուրեմն որևէ պառավ երբեմն հիշում է, որ այդպիսի մեկը կար հեռավոր նախապատերազմյան ժամանակներում։|| Հայրս կա, իմ սիրած բացատն անցյալ ամռանը հնձում էր, թուխ մոշահավը տանու թռչունի պես ետևից քուջուջ էր անում, իմ հայտնվելու վրա շատ անհանգստացավ, բնիկի իր կարծիքով՝ ես իրենց՝ իր ու ծերունի հնձվորի բացատում օտարական էի։|| Բայց խոսքը հիմա այն պահի մասին է, երբ երեսուներեք տարեկան Իգնատ հիանալի ատաղձագործն ու հողի մունջ մշակը և իր հորեղբորորդի երեսներկամյա Շաքրոն՝ բրիգադավարը, ակտիվիստը և առհասարակ գյուղական զորեղների միջից միշտ …

Հերն անիծած, բայց Արարատը միշտ եղել է Արարատյան հովտում, իսկ հովիտն Ասորիքից հյուսիս է. հեթիթներն էլ հյուսիս էին, բայց այդ առեղծվածային հիքսոսները կռվել են նաև հեթիթների դեմ: Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսի Արարատ երկրում զինվեց Մեծամորի պողպատե սրով, մարտակառքի անվաճաղերը հղկեց Արեգունու կենի ծառից, որ մետաղի կարծրություն ունի... Ցորնաթուխ ու եռանդուն մարդկանց մի ցեղ, որ երկաթը քարից զատում էր ֆոսֆորի մոգությամբ, իսկ ֆոսֆորը գտել էր ոչխարի ու տավարի ոսկորի մեջ և առհասարակ ոսկորի մեջ՝ լինի տավարի թե մարդու... Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հայ ու իր երկիրը Հայք էր կոչում, հեթիթներին ոտնատակ տալով հյուսիսից իջավ Ասորիք, սուրաց ու փշրեց երկաթով բրոնզե բանակներն ու... Թուխ ու ջղային մարդկանց երկու ցեղ, որ իրենց հայ ու հույն էին կոչում, զինվեցին սաղավարտով, նիզակով, թրով, զրահավորվեցին իրենք և զրահապատեցին իրենց նժույգը, միացան, դարձան հայ֊հույն միակուռ ասպետ, և Մարաթոնից զրնգոցով եկավ ասպետը... Արևելքից գալիս էր արտ ու արոտ տրորելով Ակչա֊կոյունլու ոչխարի հոտը... Զրնգոցով գնաց ասպետը, խփեց ու խրվեց Ակչա֊կոյունլու հոտի մեջ և տառապեց ու ելնել չկարեցավ բրդի փափուկ նեղվածքից, և նրա զրահը բրդի մեջ չէր զրնգում... Եվ հովիվը մահակը թափահարեց ու քշեց նրան էլ հոտի հետ մինչև Մարաթոն ու Հերկուլեսյան սյուներ: Եվ նա մոռացել էր, որ …

Սեղանին մնացած հացի մի փշուրը մատների արանքում, խոսակցության ընթացքում սկսում է տրորվել, տրորվել, տրորվել այնքան, մինչև նա այլևս ոչ հաց է, ոչ խմոր, կեղտոտ մի գնդիկ է՝ առանց պատկանելության, առանց պետք ու նշանակության... Տրորողի կողմից էլ մոռացվում է նրա գոյությունը, իսկ նա ժամանակին ցորեն է եղել, հետո՝ հաց... Ես հենց այդ մնացուկն եմ, որ մարդկային ոլորտում երբեմն տակիչք են անվանում, նաև չեն զլանում տականք կոչել։ Գիտեմ՝ դա հարաբերական հասկացություն է, բայց ինչ֊որ միջին մի բան կա, որով չափակշռում է հասարակությունը, և չափակշռում ես ինքդ քեզ։ Ես գոնե հստակ գիտեմ իմ պակասությունները, որոնք երբեմն ինձ դուր են գալիս, քանի որ դրանք իմ պակասություններն են, երբեմն էլ՝ ներքնապես ամոթ պատճառում։ Ասեմ՝ ծույլ եմ, աշխատել չեմ սիրում թե չեմ կարող՝ դժվար է հասկանալ. գուցե չեմ սիրում, որովհետև չե՞մ կարող։ Մի խոսքով, ոնց ուզում եք՝ գնահատեք։ Հետո՝ նախանձ չեմ. սա թերևս ամենաարատավոր կողմս է. ուրիշի հաջողությանն անտարբեր եմ, և այդ պատճառով, որևէ շարժում առաջխաղացման նպատակով չեմ անում, իսկ դա, ինչպես ես եմ հասկանում իմ կարճ խելքով, հասարակության զարգացման կարևոր, կասեի՝ գլխավոր գործոնն է։ Ամաչկոտ եմ այնտեղ, որտեղ պետք չէ ամաչկոտ լինել՝ գլխավորապես մարդկային սովորական և նորմալ փոխհարաբերություններում, և լիրբ ու լկտի եմ, որտեղ իսպառ դրա հարկը չկա։ Երբեմն իմ շրջապատի տականքներն ասում են, որ …