NN Խոստացել էր երեխային սպանել հենց ծնվի։|| Ծննդկանին ազատելու համար պիտի ստանար երեսուն ձու՝ կեսը հնդուշկի, թեև նրա տատմերությունը միշտ արժեցել է հավի տասը ձու, և այն հայհոյանքները, որ ստանում է երեխան հետագայում, եթե անկարգ է։|| («Ես քու տատմերը...»,— հայհոյում են համոզված՝ ում ձեռքն առաջինը դիպավ նորածնին, նրա հատկանիշներն էլ ժառանգելու է)։|| Պտուղը վերացնելն ավելի թանկ էր՝ կանաչ շալ կտորը, որ ստացավ այն օրը, երբ աղբյուրի գլխին հավաքված կանանց մեջ Նախշունը երկտակվեց, ծունկը խփեց գետնին ու ցավից մզզաց։|| Կանանցից երկուսը նրա թևերն ընկած քռքաշ տարան տուն, իսկ պատշարի կնիկ Բավականը մի քանիսին, այդ թվում և Սաթոյին, աչքունքով հասկացրեց, որ իր հետևից գնան։|| Երբ ծննդկանի ցավերը թողնում էին, Սաթոն արանքում իրեն գցում էր դուրս։|| «Հը՞»,— ձնով սառած ձեռքերը շփելով սպասողական նայում ու հայացքով լռությունը թրատում էին դռան մոտ խմբված կանայք։|| «Չէ»,— նետում ու կրնկի վրա հետ դառնալով ներս էր մտնում, մի կում խնձորի օղի գցում, ոտքով ցան լցնում թոնիրը ու աչքերը կսկծացնող ծխից կկոցելով՝ գոռում դռան մոտ կանգնածներին. «Երդիկը բացեք»։|| «Լուսինը կխփի ծննդկանին»,— արձագանքում էին դրսից։|| Սաթոն ծխից քխկալով ու ջրակալած աչքերը սրբելով մոտենում էր ծննդկանին։|| «Ձիավոր» ա,— բացատրում էր տանջանքից նվաղած կնոջը,— մի քիչ էլ սպասենք, թե չեկավ, ձեռքս կմտցնեմ կուղղեմ»։|| Վերմակը տպտպացնում էր կնոջ ոտներին, ճակատը շոյում ու աչքերի …

Աղջիկը նամակ գրեց իր ընկերոջը։ Կարծում եմ, որ անձրև է գալիս։ Նա փորձեց թողնել ծխելն ու խմելը։ Ուզում ես գնա՞լ։ Սե՛մ, բա՛ց պատուհանը։ Նա ստիպեց ամուսնուն լվանալ մեքենան։ Պետրոսի հարևանը ցանկապատը կարմիր ներկեց։ Հայրս քոնից զիլ դեմք է։ Մերին բրոնզ տարավ, Պետրոսը՝ արծաթ, իսկ Ջեյնը՝ ոսկի։ Իգուասուն մե՞ծ երկիր է, թե՞ փոքր։ Ո՛չ Պիտեր Սմիթը, ո՛չ Մերի Բրաունը չէին կարող ընտրվել։ Գաղափար չունեին՝ ով է դա գրել։ Ինչի՞ն ես նայում։ Ի՞նչ ես կարծում, ե՞րբ կկարողանաս գալ։ Նա մեքենա գնեց, իսկ նրա եղբայրը` ընդամենը մոտոցիկլետ։ Պետրոսը և Մերին գրկախառնվեցին, ապա դուրս եկան սենյակից։ Նա մազերը հարդարած պիտի լիներ, բայց ինչ-ինչ պատճառներով այդ օրը չէր հարդարել։ Չէի կարողանում հասնել նրան, քանի որ չափազանց արագ էր վազում։ Այս նամակը Պետրոսից է և այն երեկ են բերել։ Նա մեծացել է Փարիզում՝ Ֆրանսիայի մայրաքաղաքում։

NN Մի օր խմելով ընկա ու կյանքից հետ մնացի։|| Հետ ընկածների խաժամուժի մեջ ինչ տեսակի մարդ ասես կար։|| Մեկը փիլիսոփա էր ու պնդում էր, որ կյանքը (մարդկային կյանքը նկատի ուներ) Աստծո երազի մթագնած դրվագն է։|| Եթե Աստված ուզենա հիշել իր երազը, կապիկներից այս կողմ եղածը կմոռանա։|| Ինչ մի հիշելու բան է, որ չմոռանա։|| Մեկ ուրիշը պարուսույց էր, ինքը չէր պարում, բայց բոլորին ստիպում էր, որ պարեն։|| Ասում էր. «Պարում ես, ուրեմն՝ ապրում ես»։|| Մի չարաճճի երեխա կյանքից հետ էր ընկել մանկապարտեզի վարիչի դեմ բռնություն գործադրելու և այնուհետև հրավիրված ոստիկանության աշխատակիցներին քաշքշելու համար։|| Արդյունքում երեխային հեռացրել էին էլիտար մանկապարտեզից։|| Խիստ համակրելի մի մարդ էլ հեռադիտակն աչքերին դրած դիտում էր։|| Հարցնում էին՝ ի՞նչ ես փնտրում։|| Ասում էր՝ ապագա։|| Պարզվեց՝ թուրք էր։|| Ոչ էլ պարզվեց՝ ինքն ասաց։|| Մեկն էլ կար՝ տոհմածառի առևտրով էր զբաղվում։|| Պատվիրատուի տրամադրած տվյալներից, իր երևակայության շնորհիվ, այնպիսի տոհմածառ էր հորինում, որ քեֆդ գալիս էր։|| Թռչում էր պատերազմների վրայով, դավաճանության ու կոտորածների վրայով, արյուն կուլ տալով ու անեծք արտաշնչելով, ամոթից մեռնելու փոխարեն հպարտանալով, ճյուղից ճյուղ թռչելով, չքավորի ուսերին արքայական թիկնոց գցելով, հասցնում էր արմատին։|| «Դու արքայական տոհմից ես»‚— ասում էր և տոհմածառը մեկնում պատվիրատուին։|| Հատկանշական է, որ կյանքին համընթաց քայլող հարյուր հայաստանցուց իննսունինը ձեռք բերեց այդ տոհմածառերից։|| Այսօր հայոց արքայական …

NN Հակառակ բոլոր տոհմերի, մեր ազգությունն այս անգամ սկսվում է նախատատով։|| Այդպես է սովորեցրել պապս։|| Մեր նախատատ Շուշանը հրեղեն սպիտակ ձիով է մտել գյուղ։|| Գլուխը տղամարդավարի փաթաթած է եղել չալմայով։|| Մինչև ծնկները հասնող սապոգների մեջ նախշուն կոթերով զույգ փշտովներ են խրած եղել, կողքերից՝ զույգ դաշույններ։|| Նա սև այծենակաճը ետ է տարել, ու կրծքին երևացել է բարուրած Խեչոն։|| Երբ նա գյուղ է մտել, այնտեղ եղել են մի քանի ցաքուցրիվ խրճիթներ։|| Նախքան մյուս տոհմերի բնակություն հաստատելը, նա գյուղի ամենալավ հողատարածությունները վերցրել է իրեն։|| Այնքան է վերցրել, որ Խեչոն տարիներ հետո ձմռան սկզբից յոթանասուն կովերի գոմաղբը, որպես պարարտանյութ քթոցով շալակել, հանդի մյուս ծայրից լցնելով եկել է մինչև գոմերը, ու գարունը նոր է բացվել։|| Որքան որ Շուշան նախատատի հայտնվելն է եղել խորհրդավոր, այնքան էլ՝ հեռանալը։|| Երբ Խեչոն աշխատող է դարձել, Շուշան նախատատը մի գիշեր նստել է իր սպիտակ ձին ու գնացել անվերադարձ։|| Խեչոն՝ իր հողատարածություններից շատ հեռու հոսող գետից ժայռ ու դաշտեր փորելով, վտակ է բերել, անցկացրել իր հանդերի միջով, տների ներքև փորփրել, հետազոտումներ է կատարել, մինչև որ ջրաղացի համար ամուր, քարե սալիկներով ծածկված տեղ է ընտրել։|| Հետո մի օր ուսանող Սերո հորեղբայրս ջրաղացի շուրջբոլորը ոսկու հանք է որոնած եղել, ու պապս քթի տակ խնդմնդացել է։|| Խեչոն անտառից տասնհինգ ոտնաչափ երկարություն ունեցող հսկա կաղնի …

Դա Եսայու հիշողությունը չէր, նա այդպես չէր հիշում։ Նրա հիշողությունը սկսվում էր անեզր լուսավորության մեջ հայտնվող մի մուգ բծից, ապա բիծը ահագնանում էր, գրավում ամբողջ լույսը և ապա պայթում, տրաքտրաքում անվերջ, շնչահեղձ անում ու նվաղեցնում։ Դա Եսայու հիշողությունը չէր արդեն, դա հիշողությունից մնացած հետագիծն էր, որ մտածելու ձև էր դարձել, մի գալար էր դարձել ու ավելացել ուղեղին և ամեն պահ իր հետ էր՝ մի հին ու այլ աշխարհ՝ ոչ մի կապ չունեցող իր կյանքի, իր գործի, իր շրջապատի հետ։ Այսօրը նրա շարունակությունը չէր. և դժվար էր պատկերացնել, որ ինչ-որ սահման է եղել, նրբանցումներ են եղել այդ գերեզմանակուր վաղնջական աշխարհի և այսօրվա միջև, որ կամաց-կամաց է այն փոխվել ու դարձել մի ուրիշ բան։ Ուղղակի մի փլուզակ-կտրվածք կար իր երկու կյանքի միջև։ Ու հիմա մեծ միջնորմ էր խոյացած, բարձր ցանկապատ, որ ոչ անցք ուներ, որտեղից կարելի էր տեսնել մյուս կողմը, ոչ սանդուղք՝ բարձրանալու համար վեր ու վերևից նայելու այն կողմը՝ երազի պես մի տեղ, մղձավանջի պես մի բան, Եսայու էությանը հակառակ, աշխարհը անհասկանալի ու անտրամաբան դարձնող... Ճչան ու սպիտակ լույսի մեջ՝ իրար խածած լեռներ, արյուն, գոռուգոչ, լաց, անկանոն շարժում, իրարանցում... Դանդաղ ու հիմնավոր, կանոնակազմ ու ոչ մանրաշարժ կրքերով Եսային մի պահ եղավ, որ զգաց ամեն ինչի պարապությունը, մի պահ եղավ, իր դեմ-դիմաց …

Ամեն տարի ամառային արևադարձին նախորդող օրվա մայրամուտից առաջ Արևը մի պահ կանգ էր առնում՝ կարծես կառչում սարից, և նրա վերջին ճառագայթներից լուսավորվելով՝ Հաչա Քարի զույգ կատարները կարմրում էին, ու այդ կարմրությունը պահպանվում էր մինչև լուսաբաց։ Ողջ գիշեր լույս էր լինում, իսկ առավոտյան Գյուղը զարթնում էր հաճույքից խոնջացած կնոջ նման։ Միայն մեկ անգամ՝ 1941 թվականի հունիսի 21֊ի երեկոյան, Արևը չկատարեց հրաժեշտի իր ծեսը, և գյուղամիջում՝ Բազարի հսկա չինարիների տակ նստոտած ու ծեսին սպասող մարդկանց մոտով դեպի իր ժայռափոր կացարանը գնացող հղի Եվան ասաց. — Փորձանք ա լինելու։ Չինարիների տակ նստոտած ու ծեսին սպասող մարդիկ հաջորդ օրը և հետագա ամբողջ կյանքում հիշեցին այդ կնոջ ասածը, որովհետև 1941 թվականի ամառային արևադարձին նախորդող օրվա երեկոյան Հաչա Քարի կատարները չվառվեցին, գիշերը լուսավոր չեղավ, իսկ առավոտյան՝ պատերազմը մտավ Գյուղ, թակեց լուսամուտները, շրխկոցով բացեց բոլոր դռները, չափահաս տղամարդկանց շարք կանգնեցրեց ու տարավ ռազմաճակատ։ ... Մենակ էր ապրում ու առանձին՝ Գյուղից կտրված։ Ոչ ոք չգիտեր, թե այդ կինը երբ և որտեղից է հայտնվել։ Պարզապես արդեն սովորել էին նրա գոյությանը։ Միայն տեսնում էին, որ երբեմն առավոտյան, երբեմն երեկոյան Գյուղ է իջնում, նայում՝ ինչ կա֊չկա ու դարձյալ բարձրանում Հաչա Քարի տակ՝ Մկաց Աղբրի մոտ գտնվող իր ժայռափորը։ Ամենատարեց ծերունիներն անգամ չէին հիշում, թե ժայռափորի վերջին բնակիչը երբ էր անհետացել։ Մկաց …

Մհեր Իսրայելյան, «Ես եմ աշխարհի թագավորը», Երևան, Անտարես, 2019 (հատված վեպից) ԺԳ.Կերպարանափոխված արշավանք եղջերուների ձնասահնակի վրա Մեր տոհմածառի թելը երևի կտրվեր, եթե չլիներ Աղավնի տատս, միակ կինարմատը, որ միաձուլվել էր մեր ցեղին ու դարձել տոհմածառի զարդը, մեզ իրավունք տալով հենց իրեն ընծայելու պատվավոր նախատատի տիտղոսը։ Առանց նրա այդ երերուն ծառը վայրի հողմերի հարվածով պարզապես արմատախիլ կլիներ ու ժամանակի ձեռամբ կդառնար հող: Եթե իր երկու որդիներին եղջերուների թե շան ձնասահնակին դրած չտաներ հասցներ Սիբիրի հեռուները, պապս հազիվ թե ապրելու ուժ գտներ: Տոհմածառի պատմությունն էլ գիսաստղի հետագծի նման կանհետանար սիբիրյան անսահմանության մեջ ու թե տղա ես՝ գնա պոչը գտի: Տատիս առասպելական արշավը պատահել է, թե չի պատահել, չգիտենք: Եթե պատահել է, ձնասահնակը եղջերուներն են տարել, թե՞ շները: Մենք չգիտենք, պապիս չգործած հանցանքի արդարացման ջանքերից հուսահատ տատիս ցասումը ժայթքե՞լ է պետական անվտանգության պետի քառակուսի գլխին, թե չի ժայթքել: Չգիտենք այդ նույն պետը, որ հայտնի է դարձել իր մարդակերությամբ, մեղքերը ի վերջո քավե՞լ է, թե չի քավել: Այն պահին, երբ ճակատագրի անողոք հեգնանքով հանգրվանել է Իսրոյի ճամբարում, տեսնես ին՞չ է մտածել Աստծո գոյության ու Աղավնի տատիս անեծքների մասին: Իսրոն նրան ներե՞լ է, թե չի ներել: Շատ բաներ չգիտենք: Այս մասին պատմությունը ժլատաբար լռում է: Հետո ի՞նչ, որ մի ամերիկացի ցնդած հետախույզ իր հիշատակարանում նման …

Լուիզիանայի գրական փառատոնը Բյուրակն Իշխանյան Գնացքում ինչ լեզու ասես չէի լսում. շվեդերեն, հոլանդերեն, անգլերեն, գերմաներեն: Հաշվի առնելով, որ Շվեդիայից եկող, օդանավակայանով անցնող ու գլխավոր կայարանով անցնող գնացքն էր, պիտի որ զարմանալի չլիներ ուղևորների բազմազանությունը: Ու հաշվի առնելով, որ ընդհանրապես մարդիկ գնացքներում կարդում են, պիտի որ ուշադրություն չդարձնեի, որ բոլոր լուռ ուղևորները կարդում են: Բայց երբ հասանք Հումլեբեք կայարան, գնացքը գրեթե դատարկվեց, ու մարդկանց հոսքը շարժվեց մի ուղղությամբ. դեպի Լուիզիանա ժամանակակից արվեստի թանգարան, որտեղ մոտ կես ժամից գրական փառատոնի վերջին օրն էր սկսվելու: Կոպենհագենից 50 կմ հյուսիս Լուիզիանա ժամանակակից արվեստի թանգարանում 2010 թվից ամեն տարի անցկացվում է Լուիզիանայի գրական փառատոնը: Ես հասա փառատոնի չորրորդ՝ վերջին օրը՝ օգոստոսի 23-ին: Գրական փառատոնին Եկել էի հիմնականում իռլանդացի գրող Քոլմ Թոբինին տեսնելու համար. գրողների ողջ ցանկից միայն նրա գրքերից էի կարդացել: Բայց քանի որ երկար ճանապարհ էի անցել ու մուտքի տոմս գնել, մյուս գրողների հետ հանդիպումներին էլ եղա: Յան Լիանկե և Լեոնարդո Պադուրա Յան Լիանկեն չինացի գրող է, նրա հայտնի գրքերից մեկը կոչվում է «Լենինի համբույրները»: Ասում են՝ գրում է ժամանակակից աշխարհում Չինաստանի ունեցած դիրքի մասին: Լեոնարդո Պադուրան կուբացի է: Դետեկտիվներ է գրում: Բեմում լեզվական խառնաշփոթ. լրագրողը Պադուրայի հետ խոսում էր իսպաներեն, հետո հարցերն ու Պադուրայի պատասխանները հենց ինքը թարգմանում դանիերեն: Թարգմանչուհին դանիերենները Լիանկեի համար …

Գիշերը մտադրվել էր հանգստյան կիրակին քնել մինչև կեսօր: Առաջին խանգարողն աղբի մեքենան էր, որի զնգզնգոցն արձագանքեց ուղեղում, գանգի պատերին զարկվելով ելք որոնեց, բայց չգտավ ու մագնիսի պես կպավ արկի բեկորին: Շանթված ցատկեց տեղից, փակեց պատուհանի բաց փեղկն ու թրմփալով կրկին անկողնու վրա ընկավ: Մեքենան վաղուց հեռացել էր, բայց ձայնն ականջների մեջ դեռ տժժում էր, ցավն ասես դանակ էր, որ գլուխը փորձում էր երկու մասի կիսել: Հանեց շապիկն ու շատ պինդ ճակատին կապեց՝ ականջներն էլ թողնելով գործվածքի տակ: Հետո սկսեց մեդիտացիայի պես մտքում կրկնել. «Կանցնի, հիմա կամաց-կամաց կանցնի, ու դու կքնես, կքնես, կքնես…»: Երկրորդը Արարատյան դաշտի բարիքները բեռնած հին Մոսկվիչն էր, որի վրա միակ նոր ու առողջ սարքը ազդանշանն էր: Հատուկ ձայն, որը ճանաչում էին թաղի բոլոր բնակիչները: Արտակը հավանում էր հիսունն անց ամուսիններին, հասարակ-համակրելի մարդիկ էին, բայց այդ առավոտյան պատրաստ էր սպանել երկուսին էլ: Ո՛չ փակ պատուհանը փրկեց, ո՛չ ճակատին կապված շապիկը: Նա այս անգամ, առանց անկողնուց վեր կենալու, մահճակալի կողքին դրված պահարանի դարակից ձեռքով շոշափեց գտավ ցավազրկողը, բաժակով ջուրն ու երկու կումով կուլ տվեց: Հետո նույն դարակից բամբակ հանեց, մատներով տրորեց, գնդիկներ սարքեց ու ճակատին կապված շապիկը դեն շպրտելով՝ ականջների մեջ խցկեց: «Կանցնի, հիմա կամաց-կամաց կանցնի, ու դու կքնես, կքնես, կքնես…»: Այնքան շուռումուռ եկավ անկողնում, որ գնդիկներից մեկն ընկավ …

Բլրագագաթը ոչ հայերինն էր, ոչ էլ ադրբեջանցիներինը, ու երկու կողմն էլ չէին փորձում մոտենալ բլրին, քանի որ կրակոցներից ու ռմբահարումից էնպես էր քրքրվել, որ ողջ վերադառնալու շանս չկար՝ վերադարձողներն էլ կամ անմիջապես հոգեխանգարվում էին, կամ մեկ շաբաթվա մեջ անհայտ հանգամանքներում մահանում: Խրամատներում պառկած զինվորները ամեն օր սպասում էին, թե ինչպես մահը կայցելի բլրի փեշերին ու կհռհռա հերթական ճակատագրի կործանման վրա: Չաստերում հայերը հայերին էին սպանում, ադրբեջանցիները՝ ադրբեջանցիներին, իսկ զինվորական դատախազությունն էլ սպանությունների բացահայտման տակից դուրս գալու համար նորանոր ինքնասպանության վարկածներ էր մոգոնում: Ադրբեջանցիների հորինած վարկածները կայծակնային արագությամբ հասնում էին հայերին, իսկ հայերինը՝ ադրբեջանցիներին, ու այդպես փորձի փոխանակմամբ երկու երկրների ռազմական ոստիկանությունները իրենց հասարակություններին ներկայացնում էին ինքնասպանության հոլիվուդյան նորանոր սցենարներ: Զոհերի ծնողներից ոչ բոլորն էին հավատում դատախազության վարկածին, իսկ նոր մեռելները բերում էին հին անպատասխան հարցեր: Բլրագագաթի անունն էլ էին հայերն ու թուրքերը նույն կերպ անվանում՝ «Ղախպի Չուլքի»: Բլուրը էնքան անմեղ արյուն էր տեսել, որ լանջերի խոտը տեղ-տեղ կարմիր էր աճել, բլրի երկու կողմերի վրա հոսող առուն էլ ոչ միայն կեղտի գույնի էր, այլև չթաղված դիակի հոտ էր բուրում: Հիմա որևէ մեկը չի կարող հաստատ ասել, թե որ կողմի մտքով անցավ բլրի վրա բարձրացնել առաջին զոհին, սակայն արդեն քանի տարի, իրար հերթ չտալով, ադրբեջանցիներն ու հայերը այն օգտագործում էին որպես իրենց …