NN 1987 թվականի մայիսի վերջին՝ ավարտական երեկոյի օրը, Ակաթն անզգուշորեն ու փիս սայթաքեց, և 1988 թվականի ճիշտ փետրվարի 20-ին՝ երբ օպերայի բակն ալեկոծվում էր, օպերայից մի կանգառ ներքև՝ Մարգարյանում, փաստորեն, ծննդաբերեց։|| 1987-ի մայիսյան էդ օրը պիտի որ տասնվեցուկես տարեկան լիներ, չնայած մայրը հետո, երբ սայթաքելու հետևանքով աղջկա փորը սկսեց կլորանալ, ասում էր՝ փաստորեն տասնյոթը վաղուց է լրացել։|| Ավարտական երեկոյի օրն էր, ավելի ճիշտ երեկոյից հետո, գիշերով, մի քանի բաժակ էլ գինի էր խմել, տուն էին գալիս, այսինքն իրենց դասարանի մի քանի տղաներ իրեն տուն էին ուղեկցում։|| Սայթաքեց։|| Ու սայթաքեց փիս մի տեղում։|| Իսկ էդտեղ՝ հենց փողոցի մեջտեղում (մի այլ տարբերակով՝ պուրակի ծառերի տակ, երրորդ տարբերակով՝ իրենց հսկա բազմահարկի ամենամութ՝ հինգերորդ հարկի աստիճանահարթակում) մի ոստ էր ցցված։|| Ու թարսի պես էդ ոստը, փաստորեն...|| Ակաթը, իր ասելով, ճչացել էր, զգացել, որ ցավ առավ ու արյուն է հոսում։|| Մի խոսքով, երբ տուն հասավ, մայրն էլ զգաց, որ մի բան է պատահել, հետո, ոտքին արյան հետք նկատելով ու սայթաքելն իմանալով, վաշ-վիշ արեց, մտածեց՝ բժշկի դիմի՞, թե՞ չէ։|| «Քոռանամ ես,— ասաց,— աղջիկս դժբախտացավ, դե արի ու հետո ապացուցիր, որ կուսությունը սայթաքելուց է կորցրել»։|| Այդ պատմությունը մայրը ստիպված էր հետո մի քանի անգամ պատմել, մանավանդ առաջին անգամ՝ բժշկի մոտ, երբ սա զննում էր աղջկան։|| Հետո ուզում …

Երիտասարդության միակ պատրանքը անմահությունն է, որն ավարտվում է պարտությամբ… և ուրեմն պարտությունը անմահության սկիզբն է: Պարտությունը չունի բարոյականություն և չունի հայրենիք, ինչպես` քաոսը համակարգ. այն ընդունում է երիտասարդությանը գրկաբաց` փաթաթելով նրան մենակության սառը սավանով: Մենք չունենք մտքեր, սոսկ զգացմունքների առկայծումներ, որոնք տեսանելի են միայն խավարին: Մենք չենք գալիս ավանդույթներից ու չենք գնում դեպի ավանդույթները. բնությունը չի կարող ավանդույթ ունենալ, ինչպես` Աստված չի կարող հայր ունենալ: Պարտությունը անմիտ է, բայց ոչ անզգա. ավելի լավ է երիտասարդ լինել, քան մարդ և ավելի բարոյական է պարտվել, քան հաղթել այս կյանքում, եթե այս կյանքը կա առհասարակ: Իսկ ո՞վ է զգացմունքից զուրկ միտքը, ողորմելի մի կմախք, որ հավետ պարտվում է քամուն: Հասուն ու հղկված միտք` կենսափորձով լեցուն, կենտրոն և երկհայացք` ուղղված անցյալին ու ապագային. ահա սա է հաղթանակի ծեծված թիրախը. պետք է մեկ անգամ դիպուկահարել թիրախը, այլ ոչ ողջ կյանքի ընթացքում լայնացնել նույն անցքը` կորցնելով խանդավառությունը: Իսկ ներկա՞ն. արդյոք ներկան չի ձևավորում գեղեցկությունը, և ակնթարթը չի նույնանում հավերժությանը: Անցյալն ու ապագան սոսկ ներկայի թափոններն են, ուրեմն կենսափորձով բթացած կյանքը խաբնվում է ժամանակի սլացքին, իսկ ժամանակը երբեք չի իմաստացնում մարդուն, ընդհակառակը` տարիների ընթացքում քամում է նրա ողջ իմաստնությունը: Երիտասարդությունը ներկան է. մեր երակներով հոսում է Փրկչի արյունը, և նրա երազանքի խիզախությունը: Երեսուներեքամյա Հիսուսը փորձում է փրկել …

Հիմա կամք չուներ Արմինուսը, հիմա կյանք չուներ ու հանգիստ չուներ։ Նրա մարմնում եղած բոլոր անոթները, անցքերը, ծակոտիկները, որոնք նրան օդ էին տալիս, հույս էին տալիս, թեթևություն ու, վերջապես, տրամաբանելու կարողություն էին տալիս, խցանվել էին։ Նրա մարմինը կաշկանդվել էր ու ժամ առ ժամ էլ ավելի էր կաշկանդվում. ջլերն ու հյուսվածքները, մազանոթներն ու նյարդաթելերը թնջկվել էին մի կետում ու, գնալով, իրենց ամբողջ ուժն ու կորովը խոլահած բերում էին այդ փակուղի կետին, ու պայթեցնելու չափ լարում էին դառնաբեր թնջուկը։ Եվ դիմաբանում էր այդ թնջուկը չգիտես ո՞ւմ՝ աստծուն, թե սատանային, Արմինուսի՞ն, թե՞ նրա մեջ եղած մի ուրիշ բանի։ Օր ու գիշեր մղում էր իր մոլեգնացող հոսանքը ի հեճուկս չգիտես ում և ինչի... Առաջ Արմինուսը տերն էր իր մարմնի ու իր ազատության, տերն էր իր կամքի ու հանգստության։ Ու համոզված էր, որ իր կամքը իրենն էր, ու ինքը ազատ է իր ցանկությունների մեջ։ Նրա կամքն ու ցանկությունները լույս աշխարհ եկան (այսինքն՝ այդպես էր հիշում Արմինուսը) Եդեսիայի ետնաորջերի խուլ անկյուններում։ Ո՞վ հնարեց իրեն և գցեց այս կեղտակուր միջավայրը՝ շրջմոլիկների, մուրացկանների և ուրուկների մեջ, մեծ հանելուկ դարձավ հետո, իսկ սկզբում դա իր սովորական կյանքն էր. այդպես էր՝ ուրեմն այդպես պիտի լիներ։ Նա գիտեր միայն, որ իրեն անվանում են հայի որդի, Արմինուս, և այլ կերպ ինչպես կարող էին …

Ոչ այնքան հեռավոր 1918 թվականին, երբ շնից շատ ինքնակոչ աղաներ դեռ չկային, այս գյուղում մեն մի աղա կար՝ Լևոն աղեն։ Հարուստ մարդիկ, ճիշտ է, էլի կային, Լևոն աղից հարուստներն էլ կային, բայց որպես աղա հարգվում էր միայն Լևոնը։ Աղա էր Լևոնը՝ հոգով, սրտով, իր թասիբ֊նամուսով, տո՛, իր նիստ ու կացով, իր բոյ֊բուսաթով, ձի նստելու, զենք բանեցնելու, բաժակ բարձրացնելու իր շնորհքով... Գիշեր֊ցերեկ Լևոն աղի դուռը բաց էր ամեն գնացող֊եկողի առաջ, օրը տասը աղքատ էր կշտանում Լևոն աղի հացով. հաց տվող մարդ էր Լևոն աղեն։ Սով լիներ, դժբախտություն լիներ, թե թշնամի վրա տար, Լևոն աղեն սարի նման էս գյուղի թիկունքին կանգնած էր։ Իսկ Հրա՜յրը... Լևոն աղի չորս որդիներից ավագն էր Հրայրը։ Առյուծի սիրտ էր կերել Հրայրը։ Նրա ահից թշնամին էս գյուղից փախ֊փախ էր անում՝ ոնց որ լեղաճաք գայլը ազնվացեղ չոբանաշնից։ Աչք֊աչքի տասը տղամարդ չէր կարող չափվել Հրայրի հետ... Բայց մահը... Անտեր մնա մահը, գալիս իմա՞ց է տալիս, հարցնո՞ւմ է ով լինել֊չլինելդ, հարցնո՞ւմ է տարիքդ ու ցանկությունդ։ Տասնութ տարեկանից Հրայրը զինվոր էր, Հայաստանում էլ քաղաք ու գյուղ կա՞ր, էլ լեռ ու կիրճ կա՞ր, որտեղ Հրայրը թշնամու դեմ կռված չլիներ։ Մի հարյուր անգամ մահը ժպտացել ու աչքով անելով անցել էր կողքից։ Ժպտացել ու անցել էր, որ արյունից ու կռվից հեռու, իր գյուղի աղբյուրի շրթին …

Հայրիկը խմում է, որովհետև չի կարողանում չխմել: Մայրս գդալով ապուրի մեջ ճզմում է դեղահաբը: Դաստակի շարժումը սահուն է, արագ:Հիմա հայրիկը շվշվացնելով զուգարանից դուրս կգա ու սովածությունից դողդողացող ձեռքերով կհամտեսի հավով ապուրը, որի մեջ լուծվել է իմ ու մայրիկի գաղտնիքը: Հացը բկիս է կանգնել: Նա արագ վերջացնում է ապուրը, սառույցով ջուր է խմում, գնում սենյակ: Ես մտածում եմ, միգուցե նա մահանա, դեղահաբը ազդի արյան շրջանառության վրա, սիրտը պայթի: Մեղքս գալիս է: Անցնում են րոպեներ: Հայրս անհանգիստ է: Անկողնուց ելնում է, վազում բաց պատուհանի մոտ, շունչը չի հերիքում: Հևում է: Չի հասկանում, ինչու է վատ զգում: Աչքերի մեջ վախ կա, այդ վախը ես տեսել եմ ոսկոր կրծող շան աչքերում: Ես ու մայրս նստած ենք խոհանոցում` մարդասպանների լուռ համբերությամբ: Հայրիկը սկսում է ոռնալ: Մենք վազում ենք օգնության, պառկեցնում մահճակալին. սավանից սպիրտի հոտ է փչում, սիրտը դուրս է թռչում կրծքավանդակից: Հաբը ազդում է: Զգուշացրել են, որ հիվանդի մոտ կառաջանա գլխապտույտ, վախ, սրտխփոց, դատարկության զգացողություն, նողկանք խմիչքի հանդեպ: Մայրս ինձ հանցակից է դարձրել, որ ապահով զգա իրեն, հեշտ կլինի, երբ հիշի, որ հաբը ապուրի մեջ ճզմելու պահին ես իր կողքն եմ եղել: Հաջորդ օրը չեմ դիմանում, խնդրում եմ մորս վերջ տալ այս ամենին. լսվում է միայն գդալի համաչափ չկչկոցը: Վերցնում եմ անխիղճ ափսեն ու խփում …

Քո կյանքն էլ կյանք չի. ուզում ես դուրս գալ ու չես կարող, լռվել, սպասում ես ջրմուղագործին, իսկ նա չկա ու չկա։ Կոյուղին խցանվել է, կպայթի, ու ջրերը կլցվեն տնով մեկ։ Եթե իրականում չկա միակ ու վերջին հերոսը՝ ջրմուղի վարպետը, եթե դու ես իրեն հորինել, ուրեմն չես փրկվի. խեղդվելու ես՝ տանդ մեջ փակված, սեփական կեղտաջրերում, ու հենց դա էլ կլինի աշխարհի վերջը, որի մասին ուրիշների պատմելով գիտես, որովհետև դու փոքր էիր ու չես հիշում, որ ամեն ինչ վերջացել է վաղուց, ու հիմա կարող ես դուրս գալ, բայց չես ուզում, դրա համար էլ լռվել, սպասում ես ջրմուղագործին, իսկ նա չկա ու չկա։ Օ՜, Մարի՜ո, Մարի՜ո, ես չեմ քեզ հնարել, դու իրականում կաս։ Չնայած դա վաղուց էր, երբ ես փոքր էի, ու մենք մեկ էինք, իրար գումարված մեկեր, բայց արի ու տես, որ ամեն ինչ հստակ հիշում եմ։ Դու հայ չէիր, իտալական ծագումով ամերիկացի ջրմուղագործ էիր։ Միասին պայքարում էինք օրուգիշեր և վստահ էինք, որ հաղթելու ենք։ Ինձ պես մի կյանք չունեիր, քոնոնք շատ էին, իմ միակը գումարվել էր քո համարակալված կյանքերին, ու թռվռալով առաջ էինք գնում։ Սկզբում հեշտ աշխարհներ էին, ասես մի ցատկով հասնում էինք երրորդ աշխարհ ու թե հմուտ լինեինք՝ մեր կյանքերը կարող էինք ավելացնել ու չպակասեցնել։ Լավ հիշում եմ անտեսանելի աղյուսների …

Քեզ համար ես ընդամենը հորինովի մոր մտացածին զավակ եմ։ Մենք հաստատ ծանոթ ենք. անունս Կիրակոս է, բայց բոլորն ինձ կարճ ասում են Կիկոս։ Մեր տան աստված Հովհաննեսը մահվանս լուրը հասցրել է ամբողջ ժողովրդին։ Բայց մեր բարի, իմաստուն արարիչն ինձ այդպես էլ ողորմի չտվեց. թե հոգեհացիս գար, հոգիս հանգիստ կլիներ ու չէր ձգտի վերածնվել։ Թե ողորմաթաս բարձրացներ ու ասեր՝ ափսոս Կիկոս, մարդիկ հետևից կասեին՝ հազար ափսոս։ Բայց էդպես չեղավ, ու գուցե բարին էլ դա էր։ Իրենից հետո, երկար, շատ երկար ման էի գալիս մեկին, որ պատմեմ իրական կյանքիս պատմությունը, ու վերջը գտա։ Անունն Արմեն է, էս տողերի հեղինակն է։ Բարդ ենք հարաբերվում, լեզու չենք գտնում։ Հեղինակս ուզում է հաղթահարել իմ մահվան պատմությունը, քանի որ համոզված է՝ իր ժողովրդի հետագա հաջողությունը Թումանյանի հեքիաթները վերապրելուց է կախված։ Նրա հասկանալով՝ հայկական ժամանակը քարացել է երեք հզոր հեքիաթի մեջ։ «Ձախորդ Փանոսը» հայի անցյալն է, հայի բախտը, որ չի բերել, «Քաջ Նազարը»՝ ներկան, հայոց երազն ու երազանքը, իսկ «Կիկոսի մահը»՝ վախն ապագայի նկատմամբ։ Ու որոշեց սկսել վերջից։ Ես նրա ասածները չէի հասկանում ու երբեք էլ չեմ հասկանա, բայց օգտվեցի գրառումներ անելու իր սովորույթից ու պատմեցի՝ ինչ հիշում էի ու ինչ որ կարևոր էր ինձ համար՝ սկզբից մինչև վերջ։ Դեռատի մորս ուղարկեցին ջրի, ու նա կանաչ, վիթխարի …

Այն հարցի կամ հարցերի մասին, որ ուզում եմ խոսել, այդ հարցերին երբևէ այսպես թե այնպես անդրադարձել եմ։ Իսկ եթե այժմ նորից հարկ եմ համարում ուշադրության հրավիրել, ուրեմն ընդգծում եմ խնդրի կարևորությունը և այն, որ երբևէ հրապարակորեն բարձրացրած հարցը իր գործնական լուծումը չի գտել։ Եթե այդպես է, այժմ ինչո՞ւ եմ նորից գրիչ վերցրել։ Որովհետև գտնում եմ, որ, մեղմ ասած, քաղքենություն է իմաստունի նման ձեռք թափ տալը. որպես թե՝ ոչինչ անել հնարավոր չէ։ Եվ ուզում եմ սկսել կոնկրետ մի փաստից։ Կոնկրետ, բայց ոչ բացառիկ։ Անցած աշնանը ժուռնալիստ ընկերոջս հետ մտանք սրճարան։ Եվ՝ հետաքրքիր մի տեսարան. մի խումբ ջահելներ, ոտքի վրա, շրջապատել էին մի հարբածի, սովորական մի հարբեցողի և զվարճանում էին. միմյանց հերթ չտալով, որպես թե սրամտում էին, հայհոյում, իր տեղն ու գոյությունը կորցրած այդ խեղճին անպատկառ հարցեր էին տալիս և՝ փոխարենը իրենք պատասխանում, սանրում էին նրա մազն ու մորուքը, փորձում թղթադրամ կպցնել ճակատին... Վերջը, տխուր մի ներկայացում։ Մեզ մի կերպ հաջողվեց հարբածին դուրս բերել սրճարանից, մի կերպ հաջողվեց խուսափել ծեծկռտուքից, ջահելների մի մասը գնաց հարբածի հետքով՝ խաղը շարունակելու, իսկ մի քանիսի հետ մենք նստեցինք զրույցի։ Նրանք մեզ հետ սեղան նստեցին ոչ թե իրենց հայրերի տարեկիցների և ինչ֊որ գրողների խոսքը լսելու, այլ ապացուցելու, թե որքան անհարկի էր մեր միջամտությունը։ Եվ ինչո՞վ էին հիմնավորում …

NN ՇՐՋԿԵՆՏՐՈՆՑԻ չորս քեռիս ռազմաճակատում էին, հիմա զորակոչվել էին հայրս և իր հորեղբորորդի Շաքրոն, որ նաև մորս հորաքրոջ որդին էր։|| Երկու քեռիս՝ Հայկազն ու Վարդանը, չվերադարձան, Շաքրոն չվերադարձավ, Ոսկան մեծ քեռիս վերադարձավ չփակվող վերքից արյուն տալով, խմել սկսեց և մինչև հիմա խմում է։|| Մյուս՝ Արտաշ քեռիս ռազմաճակատ չհասավ, ռազմաճակատը, կարծում եմ, չտեսավ, «դժվար տղա էր», երևի թե հոր՝ Իշխան պապիս համաձայնությամբ, զինկոմիսարիատն ուզում էր քաղաքը նրա անհանգստությունից ազատել, բայց նա կարողանում էր ամեն անգամ ետ փախչել։|| Արտաշը քաղցկեղից վերջերս մահացավ, Շաքրոն հինգ ժառանգ է թողել, զոհված երկու քեռիս ժառանգ չեն թողել և դա ամենացավալին չէ, քանի որ կենտրոններից ու ժամանակի քաղաքակրթությունից հեռու մեր Ահնիձոր գյուղում շատ տղերք անգամ լուսանկար չեն թողել, նրանց պատկերը իրենց տոհմի ուրիշ տղաների մեջ պատահաբար եթե կրկնվել է՝ ուրեմն որևէ պառավ երբեմն հիշում է, որ այդպիսի մեկը կար հեռավոր նախապատերազմյան ժամանակներում։|| Հայրս կա, իմ սիրած բացատն անցյալ ամռանը հնձում էր, թուխ մոշահավը տանու թռչունի պես ետևից քուջուջ էր անում, իմ հայտնվելու վրա շատ անհանգստացավ, բնիկի իր կարծիքով՝ ես իրենց՝ իր ու ծերունի հնձվորի բացատում օտարական էի։|| Բայց խոսքը հիմա այն պահի մասին է, երբ երեսուներեք տարեկան Իգնատ հիանալի ատաղձագործն ու հողի մունջ մշակը և իր հորեղբորորդի երեսներկամյա Շաքրոն՝ բրիգադավարը, ակտիվիստը և առհասարակ գյուղական զորեղների միջից միշտ …

Հերն անիծած, բայց Արարատը միշտ եղել է Արարատյան հովտում, իսկ հովիտն Ասորիքից հյուսիս է. հեթիթներն էլ հյուսիս էին, բայց այդ առեղծվածային հիքսոսները կռվել են նաև հեթիթների դեմ: Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսի Արարատ երկրում զինվեց Մեծամորի պողպատե սրով, մարտակառքի անվաճաղերը հղկեց Արեգունու կենի ծառից, որ մետաղի կարծրություն ունի... Ցորնաթուխ ու եռանդուն մարդկանց մի ցեղ, որ երկաթը քարից զատում էր ֆոսֆորի մոգությամբ, իսկ ֆոսֆորը գտել էր ոչխարի ու տավարի ոսկորի մեջ և առհասարակ ոսկորի մեջ՝ լինի տավարի թե մարդու... Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հայ ու իր երկիրը Հայք էր կոչում, հեթիթներին ոտնատակ տալով հյուսիսից իջավ Ասորիք, սուրաց ու փշրեց երկաթով բրոնզե բանակներն ու... Թուխ ու ջղային մարդկանց երկու ցեղ, որ իրենց հայ ու հույն էին կոչում, զինվեցին սաղավարտով, նիզակով, թրով, զրահավորվեցին իրենք և զրահապատեցին իրենց նժույգը, միացան, դարձան հայ֊հույն միակուռ ասպետ, և Մարաթոնից զրնգոցով եկավ ասպետը... Արևելքից գալիս էր արտ ու արոտ տրորելով Ակչա֊կոյունլու ոչխարի հոտը... Զրնգոցով գնաց ասպետը, խփեց ու խրվեց Ակչա֊կոյունլու հոտի մեջ և տառապեց ու ելնել չկարեցավ բրդի փափուկ նեղվածքից, և նրա զրահը բրդի մեջ չէր զրնգում... Եվ հովիվը մահակը թափահարեց ու քշեց նրան էլ հոտի հետ մինչև Մարաթոն ու Հերկուլեսյան սյուներ: Եվ նա մոռացել էր, որ …