Արգելեցին զենքով եկեղեցի մտնել: Մեր հոգու փրկության համար անվճար մոմեր բաժանեցին, և մենք, զենքը դռանը թողած, ներսում մոմեր վառեցինք: Հետո սրընթաց արագությամբ վերցնում էինք նրանց գյուղերը: Մենք քաղաքին մոտեցանք, քաղաքն էլ ընկավ: Մենք մտնում ու դուրս էինք գալիս, վազում էինք տապալված հեռագրասյուների, առաջնորդների մեծադիր յուղանկարների, գալարաթափ լարերի, մետաղների և տարաբնույթ բուրմունքներ արձակող նրանց՝ իրար ետևից ընկնող գյուղերի միջով: Մեր հարձակման հաջողությունը սրընթաց զարկի մեջ էր: Շտաբն ու գեներալներն արգելեցին ժուռնալիստներին մեր ետևից խորանալ: Նրանց դժգոհությունը հաշվի չառնելով՝ դրեցին մեքենաներն ու ետ ուղարկեցին: Վերցված գերիներին և վիրավորներին խումբ֊խումբ թիկունք էինք ուղարկում: Քնում էինք քնապարկերի մեջ՝ թացին, չորին, ցրտին ու տաքին, քնում ու արթնանում էինք, դեռ լույսը չծագած, տանկերը առաջներս գցած, հողի դողը ոտքներիս տակ, մետաղե ատամնանիվների ճռնչոցը ականջներիս մեջ՝ մտանք տափաստան: Դեմ֊դիմացի գյուղը վերցնելը դժվար չէր, բայց չէինք ցանկանում տղաներին կորցնել: Դադար առանք ու օձերի՝ կապտակարմրագույն էլեկտրակայծերի նման դուրս նետած երկթև լեզուները արհամարհելով՝ քնեցինք դեղին դդումների դաշտում: Լուսածագին քարտեզը ծնկներին գեներալներն ու հրամանատարները ճշտեցին գյուղի դիրքը, ու մենք չորս կողմից տապալված հեռագրասյուների, էլեկտրասյուների, առաջնորդների մեծադիր յուղանկարների, գալարաթափ լարերի, մետաղների ու, քթներիս առած ինչ֊որ բուրմունքների միջով, մեր շղթայակազմ շարքերից ընկնող տղաներին թողած կրնկակոխ եկող սանիտարական մեքենաներին, բամբակի դաշտերով էլ անցանք ու հողի դողը ոտքներիս տակ՝ մտանք գյուղ: Մեկը կանչեց, ես թիկունքից ձայն …

Ընտանեկան դժբախտ մի պատահար պատճառ եղավ, որ հիշողության մեջ կրկին կենդանանա մի երկարատև կյանքի ողջ անցյալը՝ որքան ծանր, նույնքան սովորական այդ սերնդի մարդկանց համար։ ... Երկրորդ հայկական մահվան գունդ, հրամանատար Սամարցև, խոսում էր ընտիր հայերեն, Սարիղամիշի ճակատ, 1918 մարտ, ապրիլ, անձրև, անձրև, անձրև անընդհատ։ Սարիղամիշի անկումն ապրիլի տասին։ Հաջորդ տարի՝ Ալեքպոլ, հեռագրիչի քննությունից կտրվեց, անունը չէր հիշում, ազգանունը Միշմիրյան, Իրկուտսկի հայկական հյուպատոս Յաղուբովի գործավարը, ազգային խորհրդի որոշումով հայտնվել էր Ալեքպոլում, հայերեն գիտեր չորս բառ, մորզեից կտրեց, Խոսրով Կանդիլյանը մնաց շարային հատուկ առաջադրանքների վաշտում, ծառայություն, որի իմաստն ու առաքելությունը դեռ պիտի իմանար։ Ինքնակենսագրությունից. «Շնորհիվ Ս. Հայկունու հետ իմ ծնողների ծանոթությանը դեռևս Ալաշկերտից, ուր նա եղել է ուսուցիչ, և նրա ազդեցությունը ինձ վրա լինելով ոչ տևական, բայց ուժեղ, ես նրա հանձնարարությամբ 1904թ. մտնում եմ հնչակյան կուսակցության մեջ։ Քաղաքական իմ անպատրաստության և չափազանց երիտասարդ տարիքիս պատճառով ես ի վիճակի չէի պարզելու հնչակյան դուալիզմը՝ ազգային և ինտերնացիոնալ գաղափարների զուգորդության անհնարինությունը։ 1907թ. քաղաքական գործունեության ժամանակ, բանտում ծանոթանում եմ ու հրապուրվում անարխիստական գրականությամբ, հատկապես Կրոպոտկինի գրվածքներով... Ապա ինչ և ինչ պայմաններում հայտնվում եմ դաշնակցական բանակում։ Մի միջադեպից հետո ընդմիշտ հեռանում եմ քաղաքական գործունեությունից»։ Իր ինքնակենսագրությունը երկարատև կյանքի այլևայլ առիթներով Խոսրով Կանդիլյանը պիտի կրկներ բազմիցս, համարյա նույն բառերով, և մշտապես նույն տարեթվերով. 1905թ. գործադիր կոմիտեի կարգադրությամբ մեկնում …

Արդեն երրորդ օրն էր, որ Սիմեոնի հինգհազարանոց զորքը Գայլ գետի հովտով շարժվում էր հարավ-արևելք: Եվ արդեն երրորդ օրն էր, որ անձրևը չէր դադարում: Ձիերը երբեմն մինչև ծնկները թաղվում էին լպրծուն ցեխի մեջ, և հեծյալները ստիպված ցած էին գալիս՝ օգնելու և ոգևորելու: Երբ ճանապարհին որևէ բնակավայր կամ հովվակայան էր երևում, առջևից ընթացող զինվորները շրջվում էին Սիմեոնի կողմը: Այդ պահերին Սիմեոնը ձգում էր հոգնածությունից կորացած իրանը, գլուխը բարձրացնում, ընդունում այն վստահ ու անտարբերության հասնող հանգիստ կեցվածքը, որը սովորաբար ունենում էր Կոստանդնուպոլսում՝ կայսերական շքախմբի առջևից ընթանալիս: Նրա հայացքը սահում էր թաց զինվորների վրայով, կորչում Հռոմեական կայսրության անծայրածիր տիրույթներում: Սիմեոնն առաջին անգամ էր Փոքր Ասիայում: Ամիսոսը, որտեղ նրանք ափ իջան տասնօրյա բարեհաջող նավարկությունից հետո, նրա վրա լավ տպավորություն թողեց, սակայն այժմ, երբ խորանում էին թերակղզու խորքերը, ավելի ու ավելի էր համակվում կասկածով, որ ոտք է դրել անակնկալներով լի երկրամաս: Փրփրած գետը, մոխրագույն խավարում կորած հորիզոնն ու լպրծուն գետինը խարխլել էին վստահությունը, սակայն հաջողության և սեփական ուժերի նկատմամբ ունեցած հավատը, որը ծնվել և զորացել էր Ապենինյան թերակղզում՝ լանգոբարդների և Բալկաններում՝ բուլղարների դեմ տարած հաղթանակներով, շատ ամուր էր նստած նրա մեջ: Նա ռազմի դաշտում պարտություն չէր կրել: Անցած զինվորական ուղին վերելք էր, զերծ սայթաքումներից և դադարից: Լինելով պարսիկների դեմ Հերակլիոս կայսեր վարած հաղթական պատերազմների հերոսի թոռ …

Երբ նրանք հայտնվեցին մեր փողոցում, երբ մենք տեսանք նրանց, երբ նրանք կողք-կողքի քայլեցին դեպի սև տուֆից տունը, մենք վերջապես տեսանք այն, ինչը իրականում վաղուց էինք տեսնում, իմացանք այն, ինչը փաստորեն վաղուց գիտեինք։ Սև տունը՝ ժամանակին այնքան բարձր ու շքեղ, հպարտ ու հաստատուն, հանկարծ տեսանք փոքրացած ու խեղճացած, հանկարծ գլխի ընկանք, որ պերճաշուք ու գոռոզ իշխանուհին, մեր աչքի առաջ, բայց մեզնից թաքուն, ծերացել է ու հոգնել, դարձել փոքրիկ, աննկատ պառավ։ Մենք ձվից ասես միայն հիմա դուրս ելանք ու զարմացած նայեցինք 5-րդ փողոց կոչվածին, մեր աչքերը ասես միայն հիմա բացվեցին, այդպես նայելու ու այդպես տեսնելու համար։ Իսկ մինչ այդ մենք տեսանք նրանց։ Մեր 5-րդ փողոցը քանդված էր (նոր գազամուղ էին տանում դեպի պողոտա), նրանք ստիպված շուտ իջան տաքսուց, մի հարյուր մետր պետք է ոտքով գնային, և մեզ չգիտես ինչու թվաց, որ դա Մարտին Սահակյանի անցնելիք ամենաերկար ճանապարհն է։ Նաև ամենադժվար ճանապարհը։ Բայց նախքան ճանապարհների երկարության ու դժվարության և ընդհանրապես ճանապարհների մասին մտածելը, նայում էինք մենք նրանց ու թեև երկուսից միայն մեկին էինք ճանաչում՝ Մարտինին, իսկ մյուսին՝ կնոջը, տեսնում էինք առաջին անգամ, վրան էլ ոտքից գլուխ գրված էր՝ այն տեղերից է, որտեղ 5-րդ փողոցի անունն անգամ չպիտի լսած լինեն, մենք նայում էինք մեզ քաջ ծանոթ Մարտին Սահակյանին ու թվում էր, նրան առաջին անգամ …

NN Երբ սկսեց աշխատել, շատ զարմացավ, որ չի զգում ինքն իրենից ակնկալվող դիմադրությունը։|| Ո՞րն է այդ փոփոխության պատճառը։|| Թերևս առանց ջրի մնալու վախը կամ կնոջ նկատմամբ ունեցած պարտավորությունը...|| Բայց գուցեև պատճառը աշխատանքի բնո՞ւյթն է։|| Հիրավի, աշխատանքը մարդուն օգնում է հաշտվել սուրացող ժամանակի հետ նույնիսկ այն դեպքում, երբ այն աննպատակ է թռչում։|| Մի անգամ «Միոբիուսի ժապավենը» նրան տարավ ինչ-որ դասախոսության։|| Վայրը, ուր տեղի էր ունենում այդ դասախոսությունը, ցանկապատված էր երկաթե ցածրիկ ու ժանգոտած ցանցով, որից այն կողմ թափված թղթի կտորները, դատարկ տուփերը, անհայտ նշանակություն ունեցող փալաս-փուլուսը բոլորովին ծածկել էին գետինը։|| Նախագծողի խելքին ի՞նչ էր փչել այստեղ վանդակապատ դնել...|| Եվ ասես տարակուսանքով լի նրա այդ հարցին պատասխանելու համար հայտնվեց հնամաշ բաճկոնով մի մարդ, որը կռացավ երկաթե ցանկապատի վրա ու մատներով քերեց...|| «Միոբիուսի ժապավենը» շշնջաց, թե այդ մարդը հագուստը փոխած ոստիկան է։|| Առաստաղին տարածվեցին անձրևաջրի սրճագույն հետքերը, որոնք շատ խոշոր էին...|| Եվ այս իրադրության մեջ դասախոսն ասաց. «Աշխատանքի նկատմամբ գերակշռության այլ ճանապարհ չկա, քան ինքը՝ աշխատանքն է, ոչ թե ինքնին աշխատանքն է արժեք ներկայացնում, այլ աշխատանքով աշխատանքը հաղթահարելը, աշխատանքի ճշմարիտ արժեքը կայանում է նրա ինքնաբացասման մեջ»։|| Ականջ ծակող մի սուլոց լսվեց։|| Մատները բերանը խցկած ինչ-որ մեկը պայմանական ազդանշան էր տալիս։|| Ավազով լի զամբյուղները դուրս քաշելուն ուղեկցող անհոգ աղմուկ-աղաղակը փոսին մոտենալով աստիճանաբար լռեց։|| Եվ …

Կանգառներում կամ փողոցի ուզածդ կետում ազատ մեքենա սպասողներից իր ուղևորին Հարութը շուտ ջոկում է։ Նրանք, ովքեր ուրիշների գլխի վրայով սևեռուն նայում են հեռուն, սպասում են «24»-ի, տարեց կանայք կանգնեցնում են միայն տաքսի, աղջիկների հետ կանգնած տղերքը մագնիտաֆոնով ավտոմեքենան զգում են հեռվից, աղջիկներն ու ջահել կանայք «Զապորոժեց» չեն նստում առհասարակ, հեռու ճանապարհ գնացողը, ջղագարը, ծաղիկը ձեռքին սպասողը, թատրոն ու հյուր գնացողը «Զապո» չի նստի,— մնում են նրանք, ովքեր ապահովությունը գերադասում են արագությունից, ավելորդ ռուբլին իրենց պահելը շքեղությունից (կտան իրենց ուզած գինը), նաև շուկայից, խանութից ելած տարեց մարդիկ, և բարեհոգի հարբեցողները, մեկ էլ նրանք, ովքեր այսօր էլ մի ռուբլով պրծան կանգառում սրտաճաք մահից։ Շատ չէ, քիչ էլ չէ։ Այսքանի համար նա բզզացող իր բլոճը բանթողից հետո քշում է ուղիղ քաղաքի սիրտը։ Հարութը լավ է հասկանում, որ այդպիսի մի մեքենայով վաստակելու ամենահարմար ժամանակը կեսգիշերն է, բայց փողը նրան հետաքրքրում է այն պայմանով, որ հանգիստը չխանգարի։ Եվ եթե օրը հաջող չստացվեց, չի էլ զոռի։ Կքշի տուն։ Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, պատահեց, որ փողի այնքան կարիք ունեցավ, որ ոչ մի բանով չի փոխարինվի, եթե, մանավանդ, փողը պետք է մեքենան սարքին պահելուն, այդ դեպքի համար նա ամենալավ ժամերը գիտի՝ առավոտյան 3-5-ը։ Այդ մեղքի ժամին տղամարդիկ սիրուհիների անկողիններից դուրս են գալիս ծիրան-ծիրան, նրանք իրենցով տեսնում են փողոցը լցված, …

NN Մի օր խմելով ընկա ու կյանքից հետ մնացի։|| Հետ ընկածների խաժամուժի մեջ ինչ տեսակի մարդ ասես կար։|| Մեկը փիլիսոփա էր ու պնդում էր, որ կյանքը (մարդկային կյանքը նկատի ուներ) Աստծո երազի մթագնած դրվագն է։|| Եթե Աստված ուզենա հիշել իր երազը, կապիկներից այս կողմ եղածը կմոռանա։|| Ինչ մի հիշելու բան է, որ չմոռանա։|| Մեկ ուրիշը պարուսույց էր, ինքը չէր պարում, բայց բոլորին ստիպում էր, որ պարեն։|| Ասում էր՝ պարում ես, ուրեմն՝ ապրում ես։|| Մի չարաճճի երեխա կյանքից հետ էր ընկել մանկապարտեզի վարիչի դեմ բռնություն գործադրելու և այնուհետև հրավիրված ոստիկանության աշխատակիցներին քաշքշելու համար։|| Արդյունքում երեխային հեռացրել էին էլիտար մանկապարտեզից։|| Խիստ համակրելի մի մարդ էլ հեռադիտակն աչքերին դրած դիտում էր։|| Հարցնում էին՝ ի՞նչ ես փնտրում։|| Ասում էր՝ ապագա։|| Պարզվեց՝ թուրք էր։|| Ոչ էլ պարզվեց՝ ինքն ասաց։|| Մեկն էլ կար՝ տոհմածառի առևտրով էր զբաղվում։|| Պատվիրատուի տրամադրած տվյալներից, իր երևակայության շնորհիվ, այնպիսի տոհմածառ էր հորինում, որ քեֆդ գալիս էր։|| Թռչում էր պատերազմների վրայով, դավաճանության ու կոտորածների վրայով, արյուն կուլ տալով ու անեծք արտաշնչելով, ամոթից մեռնելու փոխարեն հպարտանալով, ճյուղից ճյուղ թռչելով, չքավորի ուսերին արքայական թիկնոց գցելով, հասցնում էր արմատին։|| «Դու արքայական տոհմից ես»‚— ասում էր և տոհմածառը մեկնում պատվիրատուին։|| Հատկանշական է, որ կյանքին համընթաց քայլող հարյուր հայաստանցուց իննսունինը ձեռք բերեց այդ տոհմածառերից։|| Այսօր հայոց արքայական …

Աղջիկը նամակ գրեց իր ընկերոջը։ Կարծում եմ, որ անձրև է գալիս։ Նա փորձեց թողնել ծխելն ու խմելը։ Ուզում ես գնա՞լ։ Սե՛մ, բա՛ց պատուհանը։ Նա ստիպեց ամուսնուն լվանալ մեքենան։ Պետրոսի հարևանը ցանկապատը կարմիր ներկեց։ Հայրս քոնից զիլ դեմք է։ Մերին բրոնզ տարավ, Պետրոսը՝ արծաթ, իսկ Ջեյնը՝ ոսկի։ Իգուասուն մե՞ծ երկիր է, թե՞ փոքր։ Ո՛չ Պիտեր Սմիթը, ո՛չ Մերի Բրաունը չէին կարող ընտրվել։ Գաղափար չունեին՝ ով է դա գրել։ Ինչի՞ն ես նայում։ Ի՞նչ ես կարծում, ե՞րբ կկարողանաս գալ։ Նա մեքենա գնեց, իսկ նրա եղբայրը` ընդամենը մոտոցիկլետ։ Պետրոսը և Մերին գրկախառնվեցին, ապա դուրս եկան սենյակից։ Նա մազերը հարդարած պիտի լիներ, բայց ինչ-ինչ պատճառներով այդ օրը չէր հարդարել։ Չէի կարողանում հասնել նրան, քանի որ չափազանց արագ էր վազում։ Այս նամակը Պետրոսից է և այն երեկ են բերել։ Նա մեծացել է Փարիզում՝ Ֆրանսիայի մայրաքաղաքում։

NN Հակառակ բոլոր տոհմերի, մեր ազգությունն այս անգամ սկսվում է նախատատով։|| Այդպես է սովորեցրել պապս։|| Մեր նախատատ Շուշանը հրեղեն սպիտակ ձիով է մտել գյուղ։|| Գլուխը տղամարդավարի փաթաթած է եղել չալմայով։|| Մինչև ծնկները հասնող սապոգների մեջ նախշուն կոթերով զույգ փշտովներ են խրած եղել, կողքերից՝ զույգ դաշույններ։|| Նա սև այծենակաճը ետ է տարել, ու կրծքին երևացել է բարուրած Խեչոն։|| Երբ նա գյուղ է մտել, այնտեղ եղել են մի քանի ցաքուցրիվ խրճիթներ։|| Նախքան մյուս տոհմերի բնակություն հաստատելը, նա գյուղի ամենալավ հողատարածությունները վերցրել է իրեն։|| Այնքան է վերցրել, որ Խեչոն տարիներ հետո ձմռան սկզբից յոթանասուն կովերի գոմաղբը, որպես պարարտանյութ քթոցով շալակել, հանդի մյուս ծայրից լցնելով եկել է մինչև գոմերը, ու գարունը նոր է բացվել։|| Որքան որ Շուշան նախատատի հայտնվելն է եղել խորհրդավոր, այնքան էլ՝ հեռանալը։|| Երբ Խեչոն աշխատող է դարձել, Շուշան նախատատը մի գիշեր նստել է իր սպիտակ ձին ու գնացել անվերադարձ։|| Խեչոն՝ իր հողատարածություններից շատ հեռու հոսող գետից ժայռ ու դաշտեր փորելով, վտակ է բերել, անցկացրել իր հանդերի միջով, տների ներքև փորփրել, հետազոտումներ է կատարել, մինչև որ ջրաղացի համար ամուր, քարե սալիկներով ծածկված տեղ է ընտրել։|| Հետո մի օր ուսանող Սերո հորեղբայրս ջրաղացի շուրջբոլորը ոսկու հանք է որոնած եղել, ու պապս քթի տակ խնդմնդացել է։|| Խեչոն անտառից տասնհինգ ոտնաչափ երկարություն ունեցող հսկա կաղնի …

NN Օգոստոսի երեսունի առավոտը (իսկ ավելի ճիշտ՝ սեպտեմբերի մեկի, ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները) մեր հերոսը փաստորեն դիմավորեց միաժամանակ երկու տարբեր տեղում՝ սեփական տանը և անհայտ մի ծովափում։|| Երեսնիվայր, ծնոտը բազուկին, նա պառկած էր սառը ավազի վրա։|| Վաղ առավոտ էր, արթնացած ճայերը սուր ճիչերով ակոսում էին վաղորդյան օդը։|| Ափի երկարությամբ, ինչքան աչքը կտրում էր, սփռված էին առափնյա մունջ ժայռերի խառը կույտեր, ծովը հանգիստ էր, իսկ ճայերը, կանխագուշակելով հաջող որս, թռչում էին ջրին քսվելով։|| Միևնույն ժամանակ, անհանգիստ շուռումուռ գալով անկողնում, նա բացեց աչքերը և, մի քանի վայրկյան ոչինչ չհասկանալով, նայում էր առաստաղին, մինչև գիտակցությանը հասավ, որ լսում է հեռախոսային զանգեր։|| Լարն այնքան երկար էր, որ ցանկության դեպքում հեռախոսը թևի տակ դրած կարելի էր զբոսնել բնակարանով մեկ, բայց նա երբեք նման ցանկություն չէր ունենում։|| Այդ թուլությամբ տառապում էր կինը, հատկապես սիրում էր գիշերը հեռախոսը մահճակալի կողքին դնել։|| Ինչ խոսք, դա պատճառաբանված թուլություն էր, որովհետև, եթե հեռախոսի խելքին փչում էր զրնգալ ուշ գիշերին կամ վաղ առավոտյան, ապա խոսափողը վերցնելու համար նախասենյակ էր ուղևորվում ոչ թե ամուսինը, այլ ամենահաս կինը։|| Այնպես որ, գիշերային զբոսանքներն ի վերջո ձանձրացրին կնոջը և նրան հազիվ թե կարելի էր մեղադրել մեկ տասնյակ մետր հեռախոսալար շռայլելու համար։|| Բայց այդ առավոտ երկտեղանոց մահճակալի լավագույն կեսը դատարկ էր (կինը երեխաների հետ գնացել …