Սկզբում Նվարդին թվաց՝ հայ-հայա ուշքը կգնա։ Ռուբենը խրվել էր մեջն ու Գեղարքունիքի ճռռան օդերը թոքերը մխած՝ գրմռում։ Նվարդը գործով էր եկել Հայաստան. տեղի կենսաջրերի նմուշներ պիտի վերցներ, բայց խոտի դեզերին պառկած մոռացումի մի պահ իջավ հոգու վրա։ Գլուխը ետ տարավ ու հոգոցը փոքր կվարտայով բարձրացրեց ռեից լյա բեմոլի։ Ռուբենը միանգամից րոպեյում 53 զարկից անցավ 68 զ/ր-ի, մի փոքր թեքեց անկյունագիծը, սամթը կարծես բռնեց, մտքում ինքն իրեն շնորհավորեց, հապա որոշեց, որ դիրքափոխի ժամանակն է։ Բարձրացավ Նվարդի ջանից՝ ուղիղ անկյան տակ շարունակելու։ Նվարդը փորձեց կենտրոնանալ իրերի նոր դասավորվածության վրա, բայց մտքերը չհնազանդվեցին. սխալմամբ տեղափոխվեց քիչ ավելի հեռու անցյալ, քան պետք էր։ Ներքին աչքով ընկավ Ռուբենը մի հինգ-վեց տարեկանում՝ հարևանի բոստանից ցոգոլ գողանալիս, համարյա բռնվեց, թռավ չափառների վրայով, ոնց-որ թե ճղեց աջ ծունկը. Նվարդը բացեց աչքերը, նայեց տղայի ծնկին, փորձեց գտնել սպին։ Չգտավ։ Ետ փակեց աչքերն ու ուղևորվեց ավելի մոտ անցյալ։ Քթին շեռահոտի ու սառնության հոտ խփեց. տեսավ Ռուբենին՝ մի քանի աղոտ դեմքեր շուրջը, Այգուտի դպրոցի զուգարաններում ծխելիս։ Ծխել ուզեց։ Բացեց աչքերը, նայեց կողքի քարին գցած սիգարոններին ու սկսեց քաղցր մամլվել, կամակոր պրկվել ու կակղել։ Տղան սրանից տակնուվրա եղավ։ Պահի տակ զգաց, որ պատրաստ էր սեփական սիրտը պոկել, տժվժիկ սարքել ու կերակրել Նվարդին։ Էս տեսակ խևություն երբեք մտքով չէր անցել։ Նվարդը հիմա մարմնի …

Մտածում եմ՝ Ադամի ու Եվայի վտարումը Եդեմական այգուց (դրախտից), նրանց տեղափոխումն այլ վայր, ուր շրջակայքն այլևս բարեկամական չէր, այլ խիստ թշնամական, ուր իրենց հացը պիտի տանջանքով վաստակեին, նույն մոլորակի սահմաններում չէր, որ կատարվեց: Եդեմն այլ մոլորակ էր, աքսորավայրը՝ այլ, այսինքն՝ այս, ուր այժմ էլ բնակվում ենք, բայց միշտ նայում ենք երկինք՝ բնազդում դրոշմված հիշողությամբ Եդեմը որոնելով։ Իսկ այն չկա, Տերը պայթեցրել է կամ գուցե ամայացրել, բնակության համար անպիտան դարձրել, կամ էլ կա ու ախտահանվում է՝ նոր բնակիչներ ընդունելու համար։ Մի խոսքով՝ մենք դրա հետ էլ գործ չունենք, մերը չէ այլևս, մերը սա է՝ դժոխքը, որը, սակայն, հասցրել ենք սիրել. դեհ, շանը որտեղ էլ կապես, կապվում-ընտելանում-սիրում է։ Իրականում հեչ սիրելու բան չի. հա, էլի որ՝ կապույտ երկինք, ծովեր, անտառներ, դաշտեր: Բայց դե ի սկզբանե հո սիրելի չի՞ եղել։ Ի սկզբանե մեր ուշքումիտքն ինքնապահպանումն էր, ստամոքսը լցնելը, էդ հետո, երբ անտառից փախանք, քաղաքակրթություն ստեղծեցինք, ազատ ու համեմատաբար անվտանգ ժամանակ ունեցանք ուրիշ, անտագնապ աչքով մեր շուրջը նայելու: Իրականում՝ սարսափ է էս մեր մոլորակը, դժոխքն է, որ կա, էստեղ ապրելու բանաձևը բոլորի համար անփոփոխ միակն է՝ որսալ ու խժռել ուրիշին, արագ, քանի քեզ չեն խժռել... Հիմա, այո, հաջողացրինք փախչել անտառներից, ու միմյանց խժռելու սարսափը կարծես թե թողեցինք էնտեղ մնացածներին, իսկ մենք խժռում ենք էնտեղից …

Խաղաղ է տանը, զեփյուռն է ներս գալիս կիսաբաց օդանցքով` տատանում ծիրանագույն վարագույրը, ճանճը վարագույրից բզզալով պոկվել` կախվել է օդում, արևի շողը պատուհանի ապակին թափանցած` ճերմակ շեղբով շոշափում է շագանակագույն հատակը, փոշին բրոունյան շարժումով երևակվել է շողի թեք էկրանին, մանուշակագույն մետաքսից ծածկոցն ասես գինի լինի մահճակալին թափված, որ անկյունում հավաքվել` ծորում է գետին, պատից կախ ռադիոն խսխսան երգում է... «Սս...»... Մածուն-սխտորի հոտ կա սենյակում, խմորի հոտ, սեղանին` ալյուրի շաղք, «թաթար-բորակու» գրդնակած, կտրատած խմորն է չորանում, պատուհանի առաջ` սևին ոսկետառ «Զինգերն» է, նիկելապատ թևը պտտես` կչխկչխկա, ասեղն ուղղահայաց կպարի` գործվածք դեմ տուր... «Սսա...»... Պատուհանագոգին Թումանյանի հատորն է` «Նեսոյի քարաբաղնիսը», «Ձախորդ Փանոսը», «Սուտլիկ որսկանը»... Մյուս պատուհանագոգին` սադաֆանախշ թառն է, ծնգացնես` պապն այնտեղ կլսի, կուրախանա... «Սսատ... »... Ի՞նչ ձայն է... Դրսից է, փակի՛ր կիսաբաց եղած դուռը, թող չխաթարվի սենյակի անդորրը... «Սատանան այնտեղ պարահանդես է տոնում... »... Այ քեզ բան... Ի՞նչ է... Ինչ է՝ ինչ է... Մեֆիստոֆելի մեներգն է «Ֆաուստ»-ից... երևի հարևան տանից է կամ փողոցից... Դե փակի՛ր դուռը վերջապես... Չէ՞... Ինչո՞ւ... Ուզում ես դո՞ւրս գալ... Արդե՞ն... Լավ, դուրս արի, բայց պատրա՞ստ ես, կարծում ես հե՞շտ բան է տանից դուրս գալը... Դուռը բանալիով մի՛ փակիր, հանկարծ բանալին կկորցնես` վերադարձդ կդժվարանա... Կողքո՛վ, կողքո՛վ, շրջանցի՛կ, հեռո՛ւ, չսայթաքե՛ս, զգո՛ւյշ... Շանը` կողքով, կատվին` կողքով, առնետին` կողքով, օձին, գայլին, արջին` …

NN Մոտիկ ծառի սեղմ փչակը կանացի ամոթույքի էր նման։|| Ծառը ցանկանում է։|| Թեև, ինչո՞ւ ոչ։|| Ի՞նչ իմանաս` մարմնական կյանքում բավարարում չստացած մեկի հոգին չէ՞, որ ծվարել է ծառի մեջ ու իր անհագուրդ կրքի կարոտով ներսից փչակել բնափայտը։|| Իսկ դիմացի սարալանջի ծառերը հեռվում չեն զատվում միմյանցից, գունային բծեր են` կանաչ, դեղնականաչ, դեղին, դեղնակարմիր...|| Նաև` ներս ընկած գորշավուն բծեր հատած ծառերի տեղերում։|| Լանջի մեջտեղով, վարից վեր անցնող խոր փլուզվածք կա` կապտասև մեծ ճաք` կարմրաշեկ քարակույտերով շուրթված,– սարն է՞լ է ցանկանում,– ճաքից ոչ հեռու` տապալված հոսանքակիր աշտարակ, որը թեք ընկած վիթխարի սև ագռավ է հիշեցնում։|| Ապա` դարձյալ կանաչ, դեղնականաչ, նաև գորշավուն բծեր։|| Ցածում գետի պողպատագույն ժապավենն է, գետափի դարավանդին` եկեղեցի, որն իր հավաք գծագրով կտրատում է լանջի գունագեղ պատկերը. վարդագույն պատեր, վերձիգ գմբեթ, կամարաձև շքամուտք, դեպի խճուղին իջնող արահետ...|| Վերջ, կտավին այսքանը բավական է։|| Գորշավուն բծերին կարելի է գույն տալ, տապալված աշտարակը կարելի է չպատկերել, կարելի է չտեսնել նաև ասֆալտապատ խճուղին։|| Կարելի է։|| Իսկ եկեղեցին, օ՜, եկեղեցին...|| Առավոտյան ստվերն այս կողմում է, կեսօրից հետո` այն, առավոտյան նկարես` ուրիշ է, ցերեկով` ուրիշ, երեկոյան` ուրիշ, գիշերով` ուրիշ ու ուրիշ, երբ էլ նկարես` ուրիշ է, մինչև վրձինը տանես-բերես` արդեն ուրիշ է եկեղեցին, օ՜, եկեղեցին...|| Թքած։|| Ինչո՞ւ նկարես` ուրիշ լինի, թե չլինի ուրիշ, ի՞նչ նոր բան է …

NN 1987 թվականի մայիսի վերջին՝ ավարտական երեկոյի օրը, Ակաթն անզգուշորեն ու փիս սայթաքեց, և 1988 թվականի ճիշտ փետրվարի 20-ին՝ երբ օպերայի բակն ալեկոծվում էր, օպերայից մի կանգառ ներքև՝ Մարգարյանում, փաստորեն, ծննդաբերեց։|| 1987-ի մայիսյան էդ օրը պիտի որ տասնվեցուկես տարեկան լիներ, չնայած մայրը հետո, երբ սայթաքելու հետևանքով աղջկա փորը սկսեց կլորանալ, ասում էր. «Փաստորեն տասնյոթը վաղուց է լրացել»։|| Ավարտական երեկոյի օրն էր, ավելի ճիշտ երեկոյից հետո, գիշերով, մի քանի բաժակ էլ գինի էր խմել, տուն էին գալիս, այսինքն իրենց դասարանի մի քանի տղաներ իրեն տուն էին ուղեկցում։|| Սայթաքեց։|| Ու սայթաքեց փիս մի տեղում։|| Իսկ էդտեղ՝ հենց փողոցի մեջտեղում (մի այլ տարբերակով՝ պուրակի ծառերի տակ, երրորդ տարբերակով՝ իրենց հսկա բազմահարկի ամենամութ՝ հինգերորդ հարկի աստիճանահարթակում) մի ոստ էր ցցված։|| Ու թարսի պես էդ ոստը, փաստորեն...|| Ակաթը, իր ասելով, ճչացել էր, զգացել, որ ցավ առավ ու արյուն է հոսում։|| Մի խոսքով, երբ տուն հասավ, մայրն էլ զգաց, որ մի բան է պատահել, հետո, ոտքին արյան հետք նկատելով ու սայթաքելն իմանալով, վաշ-վիշ արեց, մտածեց՝ բժշկի դիմի՞, թե՞ չէ։|| «Քոռանամ ես,— ասաց,— աղջիկս դժբախտացավ, դե արի ու հետո ապացուցիր, որ կուսությունը սայթաքելուց է կորցրել»։|| Այդ պատմությունը մայրը ստիպված էր հետո մի քանի անգամ պատմել, մանավանդ առաջին անգամ՝ բժշկի մոտ, երբ սա զննում էր աղջկան։|| Հետո ուզում …

Երիտասարդության միակ պատրանքը անմահությունն է, որն ավարտվում է պարտությամբ… և ուրեմն պարտությունը անմահության սկիզբն է: Պարտությունը չունի բարոյականություն և չունի հայրենիք, ինչպես` քաոսը համակարգ. այն ընդունում է երիտասարդությանը գրկաբաց` փաթաթելով նրան մենակության սառը սավանով: Մենք չունենք մտքեր, սոսկ զգացմունքների առկայծումներ, որոնք տեսանելի են միայն խավարին: Մենք չենք գալիս ավանդույթներից ու չենք գնում դեպի ավանդույթները. բնությունը չի կարող ավանդույթ ունենալ, ինչպես` Աստված չի կարող հայր ունենալ: Պարտությունը անմիտ է, բայց ոչ անզգա. ավելի լավ է երիտասարդ լինել, քան մարդ և ավելի բարոյական է պարտվել, քան հաղթել այս կյանքում, եթե այս կյանքը կա առհասարակ: Իսկ ո՞վ է զգացմունքից զուրկ միտքը, ողորմելի մի կմախք, որ հավետ պարտվում է քամուն: Հասուն ու հղկված միտք` կենսափորձով լեցուն, կենտրոն և երկհայացք` ուղղված անցյալին ու ապագային. ահա սա է հաղթանակի ծեծված թիրախը. պետք է մեկ անգամ դիպուկահարել թիրախը, այլ ոչ ողջ կյանքի ընթացքում լայնացնել նույն անցքը` կորցնելով խանդավառությունը: Իսկ ներկա՞ն. արդյոք ներկան չի ձևավորում գեղեցկությունը, և ակնթարթը չի նույնանում հավերժությանը: Անցյալն ու ապագան սոսկ ներկայի թափոններն են, ուրեմն կենսափորձով բթացած կյանքը խաբնվում է ժամանակի սլացքին, իսկ ժամանակը երբեք չի իմաստացնում մարդուն, ընդհակառակը` տարիների ընթացքում քամում է նրա ողջ իմաստնությունը: Երիտասարդությունը ներկան է. մեր երակներով հոսում է Փրկչի արյունը, և նրա երազանքի խիզախությունը: Երեսուներեքամյա Հիսուսը փորձում է փրկել …

Հիմա կամք չուներ Արմինուսը, հիմա կյանք չուներ ու հանգիստ չուներ։ Նրա մարմնում եղած բոլոր անոթները, անցքերը, ծակոտիկները, որոնք նրան օդ էին տալիս, հույս էին տալիս, թեթևություն ու, վերջապես, տրամաբանելու կարողություն էին տալիս, խցանվել էին։ Նրա մարմինը կաշկանդվել էր ու ժամ առ ժամ էլ ավելի էր կաշկանդվում. ջլերն ու հյուսվածքները, մազանոթներն ու նյարդաթելերը թնջկվել էին մի կետում ու, գնալով, իրենց ամբողջ ուժն ու կորովը խոլահած բերում էին այդ փակուղի կետին, ու պայթեցնելու չափ լարում էին դառնաբեր թնջուկը։ Եվ դիմաբանում էր այդ թնջուկը չգիտես ո՞ւմ՝ աստծուն, թե սատանային, Արմինուսի՞ն, թե՞ նրա մեջ եղած մի ուրիշ բանի։ Օր ու գիշեր մղում էր իր մոլեգնացող հոսանքը ի հեճուկս չգիտես ում և ինչի... Առաջ Արմինուսը տերն էր իր մարմնի ու իր ազատության, տերն էր իր կամքի ու հանգստության։ Ու համոզված էր, որ իր կամքը իրենն էր, ու ինքը ազատ է իր ցանկությունների մեջ։ Նրա կամքն ու ցանկությունները լույս աշխարհ եկան (այսինքն՝ այդպես էր հիշում Արմինուսը) Եդեսիայի ետնաորջերի խուլ անկյուններում։ Ո՞վ հնարեց իրեն և գցեց այս կեղտակուր միջավայրը՝ շրջմոլիկների, մուրացկանների և ուրուկների մեջ, մեծ հանելուկ դարձավ հետո, իսկ սկզբում դա իր սովորական կյանքն էր. այդպես էր՝ ուրեմն այդպես պիտի լիներ։ Նա գիտեր միայն, որ իրեն անվանում են հայի որդի, Արմինուս, և այլ կերպ ինչպես կարող էին …

Ոչ այնքան հեռավոր 1918 թվականին, երբ շնից շատ ինքնակոչ աղաներ դեռ չկային, այս գյուղում մեն մի աղա կար՝ Լևոն աղեն։ Հարուստ մարդիկ, ճիշտ է, էլի կային, Լևոն աղից հարուստներն էլ կային, բայց որպես աղա հարգվում էր միայն Լևոնը։ Աղա էր Լևոնը՝ հոգով, սրտով, իր թասիբ֊նամուսով, տո՛, իր նիստ ու կացով, իր բոյ֊բուսաթով, ձի նստելու, զենք բանեցնելու, բաժակ բարձրացնելու իր շնորհքով... Գիշեր֊ցերեկ Լևոն աղի դուռը բաց էր ամեն գնացող֊եկողի առաջ, օրը տասը աղքատ էր կշտանում Լևոն աղի հացով. հաց տվող մարդ էր Լևոն աղեն։ Սով լիներ, դժբախտություն լիներ, թե թշնամի վրա տար, Լևոն աղեն սարի նման էս գյուղի թիկունքին կանգնած էր։ Իսկ Հրա՜յրը... Լևոն աղի չորս որդիներից ավագն էր Հրայրը։ Առյուծի սիրտ էր կերել Հրայրը։ Նրա ահից թշնամին էս գյուղից փախ֊փախ էր անում՝ ոնց որ լեղաճաք գայլը ազնվացեղ չոբանաշնից։ Աչք֊աչքի տասը տղամարդ չէր կարող չափվել Հրայրի հետ... Բայց մահը... Անտեր մնա մահը, գալիս իմա՞ց է տալիս, հարցնո՞ւմ է ով լինել֊չլինելդ, հարցնո՞ւմ է տարիքդ ու ցանկությունդ։ Տասնութ տարեկանից Հրայրը զինվոր էր, Հայաստանում էլ քաղաք ու գյուղ կա՞ր, էլ լեռ ու կիրճ կա՞ր, որտեղ Հրայրը թշնամու դեմ կռված չլիներ։ Մի հարյուր անգամ մահը ժպտացել ու աչքով անելով անցել էր կողքից։ Ժպտացել ու անցել էր, որ արյունից ու կռվից հեռու, իր գյուղի աղբյուրի շրթին …

Հայրիկը խմում է, որովհետև չի կարողանում չխմել: Մայրս գդալով ապուրի մեջ ճզմում է դեղահաբը: Դաստակի շարժումը սահուն է, արագ:Հիմա հայրիկը շվշվացնելով զուգարանից դուրս կգա ու սովածությունից դողդողացող ձեռքերով կհամտեսի հավով ապուրը, որի մեջ լուծվել է իմ ու մայրիկի գաղտնիքը: Հացը բկիս է կանգնել: Նա արագ վերջացնում է ապուրը, սառույցով ջուր է խմում, գնում սենյակ: Ես մտածում եմ, միգուցե նա մահանա, դեղահաբը ազդի արյան շրջանառության վրա, սիրտը պայթի: Մեղքս գալիս է: Անցնում են րոպեներ: Հայրս անհանգիստ է: Անկողնուց ելնում է, վազում բաց պատուհանի մոտ, շունչը չի հերիքում: Հևում է: Չի հասկանում, ինչու է վատ զգում: Աչքերի մեջ վախ կա, այդ վախը ես տեսել եմ ոսկոր կրծող շան աչքերում: Ես ու մայրս նստած ենք խոհանոցում` մարդասպանների լուռ համբերությամբ: Հայրիկը սկսում է ոռնալ: Մենք վազում ենք օգնության, պառկեցնում մահճակալին. սավանից սպիրտի հոտ է փչում, սիրտը դուրս է թռչում կրծքավանդակից: Հաբը ազդում է: Զգուշացրել են, որ հիվանդի մոտ կառաջանա գլխապտույտ, վախ, սրտխփոց, դատարկության զգացողություն, նողկանք խմիչքի հանդեպ: Մայրս ինձ հանցակից է դարձրել, որ ապահով զգա իրեն, հեշտ կլինի, երբ հիշի, որ հաբը ապուրի մեջ ճզմելու պահին ես իր կողքն եմ եղել: Հաջորդ օրը չեմ դիմանում, խնդրում եմ մորս վերջ տալ այս ամենին. լսվում է միայն գդալի համաչափ չկչկոցը: Վերցնում եմ անխիղճ ափսեն ու խփում …

Քո կյանքն էլ կյանք չի. ուզում ես դուրս գալ ու չես կարող, լռվել, սպասում ես ջրմուղագործին, իսկ նա չկա ու չկա։ Կոյուղին խցանվել է, կպայթի, ու ջրերը կլցվեն տնով մեկ։ Եթե իրականում չկա միակ ու վերջին հերոսը՝ ջրմուղի վարպետը, եթե դու ես իրեն հորինել, ուրեմն չես փրկվի. խեղդվելու ես՝ տանդ մեջ փակված, սեփական կեղտաջրերում, ու հենց դա էլ կլինի աշխարհի վերջը, որի մասին ուրիշների պատմելով գիտես, որովհետև դու փոքր էիր ու չես հիշում, որ ամեն ինչ վերջացել է վաղուց, ու հիմա կարող ես դուրս գալ, բայց չես ուզում, դրա համար էլ լռվել, սպասում ես ջրմուղագործին, իսկ նա չկա ու չկա։ Օ՜, Մարի՜ո, Մարի՜ո, ես չեմ քեզ հնարել, դու իրականում կաս։ Չնայած դա վաղուց էր, երբ ես փոքր էի, ու մենք մեկ էինք, իրար գումարված մեկեր, բայց արի ու տես, որ ամեն ինչ հստակ հիշում եմ։ Դու հայ չէիր, իտալական ծագումով ամերիկացի ջրմուղագործ էիր։ Միասին պայքարում էինք օրուգիշեր և վստահ էինք, որ հաղթելու ենք։ Ինձ պես մի կյանք չունեիր, քոնոնք շատ էին, իմ միակը գումարվել էր քո համարակալված կյանքերին, ու թռվռալով առաջ էինք գնում։ Սկզբում հեշտ աշխարհներ էին, ասես մի ցատկով հասնում էինք երրորդ աշխարհ ու թե հմուտ լինեինք՝ մեր կյանքերը կարող էինք ավելացնել ու չպակասեցնել։ Լավ հիշում եմ անտեսանելի աղյուսների …