Քեզ համար ես ընդամենը հորինովի մոր մտացածին զավակ եմ։ Մենք հաստատ ծանոթ ենք. անունս Կիրակոս է, բայց բոլորն ինձ կարճ ասում են Կիկոս։ Մեր տան աստված Հովհաննեսը մահվանս լուրը հասցրել է ամբողջ ժողովրդին։ Բայց մեր բարի, իմաստուն արարիչն ինձ այդպես էլ ողորմի չտվեց. թե հոգեհացիս գար, հոգիս հանգիստ կլիներ ու չէր ձգտի վերածնվել։ Թե ողորմաթաս բարձրացներ ու ասեր՝ ափսոս Կիկոս, մարդիկ հետևից կասեին՝ հազար ափսոս։ Բայց էդպես չեղավ, ու գուցե բարին էլ դա էր։ Իրենից հետո, երկար, շատ երկար ման էի գալիս մեկին, որ պատմեմ իրական կյանքիս պատմությունը, ու վերջը գտա։ Անունն Արմեն է, էս տողերի հեղինակն է։ Բարդ ենք հարաբերվում, լեզու չենք գտնում։ Հեղինակս ուզում է հաղթահարել իմ մահվան պատմությունը, քանի որ համոզված է՝ իր ժողովրդի հետագա հաջողությունը Թումանյանի հեքիաթները վերապրելուց է կախված։ Նրա հասկանալով՝ հայկական ժամանակը քարացել է երեք հզոր հեքիաթի մեջ։ «Ձախորդ Փանոսը» հայի անցյալն է, հայի բախտը, որ չի բերել, «Քաջ Նազարը»՝ ներկան, հայոց երազն ու երազանքը, իսկ «Կիկոսի մահը»՝ վախն ապագայի նկատմամբ։ Ու որոշեց սկսել վերջից։ Ես նրա ասածները չէի հասկանում ու երբեք էլ չեմ հասկանա, բայց օգտվեցի գրառումներ անելու իր սովորույթից ու պատմեցի՝ ինչ հիշում էի ու ինչ որ կարևոր էր ինձ համար՝ սկզբից մինչև վերջ։ Դեռատի մորս ուղարկեցին ջրի, ու նա կանաչ, վիթխարի …

Այն հարցի կամ հարցերի մասին, որ ուզում եմ խոսել, այդ հարցերին երբևէ այսպես թե այնպես անդրադարձել եմ։ Իսկ եթե այժմ նորից հարկ եմ համարում ուշադրության հրավիրել, ուրեմն ընդգծում եմ խնդրի կարևորությունը և այն, որ երբևէ հրապարակորեն բարձրացրած հարցը իր գործնական լուծումը չի գտել։ Եթե այդպես է, այժմ ինչո՞ւ եմ նորից գրիչ վերցրել։ Որովհետև գտնում եմ, որ, մեղմ ասած, քաղքենություն է իմաստունի նման ձեռք թափ տալը. որպես թե՝ ոչինչ անել հնարավոր չէ։ Եվ ուզում եմ սկսել կոնկրետ մի փաստից։ Կոնկրետ, բայց ոչ բացառիկ։ Անցած աշնանը ժուռնալիստ ընկերոջս հետ մտանք սրճարան։ Եվ՝ հետաքրքիր մի տեսարան. մի խումբ ջահելներ, ոտքի վրա, շրջապատել էին մի հարբածի, սովորական մի հարբեցողի և զվարճանում էին. միմյանց հերթ չտալով, որպես թե սրամտում էին, հայհոյում, իր տեղն ու գոյությունը կորցրած այդ խեղճին անպատկառ հարցեր էին տալիս և՝ փոխարենը իրենք պատասխանում, սանրում էին նրա մազն ու մորուքը, փորձում թղթադրամ կպցնել ճակատին... Վերջը, տխուր մի ներկայացում։ Մեզ մի կերպ հաջողվեց հարբածին դուրս բերել սրճարանից, մի կերպ հաջողվեց խուսափել ծեծկռտուքից, ջահելների մի մասը գնաց հարբածի հետքով՝ խաղը շարունակելու, իսկ մի քանիսի հետ մենք նստեցինք զրույցի։ Նրանք մեզ հետ սեղան նստեցին ոչ թե իրենց հայրերի տարեկիցների և ինչ֊որ գրողների խոսքը լսելու, այլ ապացուցելու, թե որքան անհարկի էր մեր միջամտությունը։ Եվ ինչո՞վ էին հիմնավորում …

Վերջին շրջանում ես հաճախ էի ընկնում ապատիկ վիճակների մեջ, ոչինչ չէի ուզում անել։ Ներքին ու արտաքին լարումից հասնում էի մի պահի, երբ այլևս թքած ունեի ամեն ինչի վրա։ Հաճախ նման վիճակում քայլում էի դեպի մենթերը, բայց զարմանալիորեն ինձ չէին կանգնեցնում։ Նման պահերին ուղղակի ուզում էի ուտիճի պես լխճել դրանց։ Հատկապես դժվար էր երեկոյան, երբ միակ ցանկությունս քնելն էր, բայց ստիպված էի լինում մտածել, թե ինչպես պիտի տուն հասնեմ։ «Տարասովկա» շուկայից տուն հասնելու ճանապարհներից մեկը Յարոսլավլյան մայրուղին էր, բայց դրա համար անհրաժեշտ էր մայրուղին անցնել, ինչը չափազանց վտանգավոր էր, որովհետև ամենաքիչը չորս շարք մեքենաներ էին անցնում՝ 100 կմ ժամ արագությամբ։ Գետնափոր անցումը հեռու էր գտնվում, իսկ երեկոյան ժամերին այլ կերպ անցնելը գրեթե անհնարին էր։ Նախընտրում էի գնալ ծառայողական ավտոբուսով, որը գրեթե հասնում էր «մեր տանը», սակայն կեսից իջնում էի, որովհետև երեկոյան անցումի մոտ կանգնած էր լինում մենթերի «Ուազիկը»։ Իջնում էի խաչմերուկում և անմիջապես մոտենում էի թերթի կրպակին, որպեսզի փողոցին մեջքով կանգնեմ։ Լավ գիտեի, որ այդտեղով անցնում են մարդ որսացող մենթերի մեքենաները։ Մի անգամ, երբ միամտաբար տնկվել էի կանգառում, մենթերը չհավատացին լկտիությանս։ Նստեցրին մեքենան ու քշեցին։ Երկու 18֊19 տարեկան ջահելներ էին։ Նստելուն պես նկատեցի, որ հետևի դռներին բռնակներ չկան և ներսից չես կարող բացել։ «Ուր ե՞նք գնում տղերք»,— հարցրի ես ժպտալով։ Նրանք …

NN ՇՐՋԿԵՆՏՐՈՆՑԻ չորս քեռիս ռազմաճակատում էին, հիմա զորակոչվել էին հայրս և իր հորեղբորորդի Շաքրոն, որ նաև մորս հորաքրոջ որդին էր։|| Երկու քեռիս՝ Հայկազն ու Վարդանը, չվերադարձան, Շաքրոն չվերադարձավ, Ոսկան մեծ քեռիս վերադարձավ չփակվող վերքից արյուն տալով, խմել սկսեց և մինչև հիմա խմում է։|| Մյուս՝ Արտաշ քեռիս ռազմաճակատ չհասավ, ռազմաճակատը, կարծում եմ, չտեսավ. «դժվար տղա էր», երևի թե հոր՝ Իշխան պապիս համաձայնությամբ, զինկոմիսարիատն ուզում էր քաղաքը նրա անհանգստությունից ազատել, բայց նա կարողանում էր ամեն անգամ ետ փախչել։|| Արտաշը քաղցկեղից վերջերս մահացավ, Շաքրոն հինգ ժառանգ է թողել, զոհված երկու քեռիս ժառանգ չեն թողել և դա ամենացավալին չէ, քանի որ կենտրոններից ու ժամանակի քաղաքակրթությունից հեռու մեր Ահնիձոր գյուղում շատ տղերք անգամ լուսանկար չեն թողել, նրանց պատկերը իրենց տոհմի ուրիշ տղաների մեջ պատահաբար եթե կրկնվել է՝ ուրեմն որևէ պառավ երբեմն հիշում է, որ այդպիսի մեկը կար հեռավոր նախապատերազմյան ժամանակներում։|| Հայրս կա, իմ սիրած բացատն անցյալ ամռանը հնձում էր, թուխ մոշահավը տանու թռչունի պես ետևից քուջուջ էր անում, իմ հայտնվելու վրա շատ անհանգստացավ, բնիկի իր կարծիքով՝ ես իրենց՝ իր ու ծերունի հնձվորի բացատում օտարական էի։|| Բայց խոսքը հիմա այն պահի մասին է, երբ երեսուներեք տարեկան Իգնատ հիանալի ատաղձագործն ու հողի մունջ մշակը և իր հորեղբորորդի երեսներկամյա Շաքրոն՝ բրիգադավարը, ակտիվիստը և առհասարակ գյուղական զորեղների միջից միշտ …

Հերն անիծած, բայց Արարատը միշտ եղել է Արարատյան հովտում, իսկ հովիտն Ասորիքից հյուսիս է. հեթիթներն էլ հյուսիս էին, բայց այդ առեղծվածային հիքսոսները կռվել են նաև հեթիթների դեմ: Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հիքսոս էր կոչում, հյուսիսի Արարատ երկրում զինվեց Մեծամորի պողպատե սրով, մարտակառքի անվաճաղերը հղկեց Արեգունու կենի ծառից, որ մետաղի կարծրություն ունի... Ցորնաթուխ ու եռանդուն մարդկանց մի ցեղ, որ երկաթը քարից զատում էր ֆոսֆորի մոգությամբ, իսկ ֆոսֆորը գտել էր ոչխարի ու տավարի ոսկորի մեջ և առհասարակ ոսկորի մեջ՝ լինի տավարի թե մարդու... Թուխ ու ջղային մարդկանց մի ցեղ, որ իրեն հայ ու իր երկիրը Հայք էր կոչում, հեթիթներին ոտնատակ տալով հյուսիսից իջավ Ասորիք, սուրաց ու փշրեց երկաթով բրոնզե բանակներն ու... Թուխ ու ջղային մարդկանց երկու ցեղ, որ իրենց հայ ու հույն էին կոչում, զինվեցին սաղավարտով, նիզակով, թրով, զրահավորվեցին իրենք և զրահապատեցին իրենց նժույգը, միացան, դարձան հայ֊հույն միակուռ ասպետ, և Մարաթոնից զրնգոցով եկավ ասպետը... Արևելքից գալիս էր արտ ու արոտ տրորելով Ակչա֊կոյունլու ոչխարի հոտը... Զրնգոցով գնաց ասպետը, խփեց ու խրվեց Ակչա֊կոյունլու հոտի մեջ և տառապեց ու ելնել չկարեցավ բրդի փափուկ նեղվածքից, և նրա զրահը բրդի մեջ չէր զրնգում... Եվ հովիվը մահակը թափահարեց ու քշեց նրան էլ հոտի հետ մինչև Մարաթոն ու Հերկուլեսյան սյուներ: Եվ նա մոռացել էր, որ …

Սեղանին մնացած հացի մի փշուրը մատների արանքում, խոսակցության ընթացքում սկսում է տրորվել, տրորվել, տրորվել այնքան, մինչև նա այլևս ոչ հաց է, ոչ խմոր, կեղտոտ մի գնդիկ է՝ առանց պատկանելության, առանց պետք ու նշանակության... Տրորողի կողմից էլ մոռացվում է նրա գոյությունը, իսկ նա ժամանակին ցորեն է եղել, հետո՝ հաց... Ես հենց այդ մնացուկն եմ, որ մարդկային ոլորտում երբեմն տակիչք են անվանում, նաև չեն զլանում տականք կոչել։ Գիտեմ՝ դա հարաբերական հասկացություն է, բայց ինչ֊որ միջին մի բան կա, որով չափակշռում է հասարակությունը, և չափակշռում ես ինքդ քեզ։ Ես գոնե հստակ գիտեմ իմ պակասությունները, որոնք երբեմն ինձ դուր են գալիս, քանի որ դրանք իմ պակասություններն են, երբեմն էլ՝ ներքնապես ամոթ պատճառում։ Ասեմ՝ ծույլ եմ, աշխատել չեմ սիրում թե չեմ կարող՝ դժվար է հասկանալ. գուցե չեմ սիրում, որովհետև չե՞մ կարող։ Մի խոսքով, ոնց ուզում եք՝ գնահատեք։ Հետո՝ նախանձ չեմ. սա թերևս ամենաարատավոր կողմս է. ուրիշի հաջողությանն անտարբեր եմ, և այդ պատճառով, որևէ շարժում առաջխաղացման նպատակով չեմ անում, իսկ դա, ինչպես ես եմ հասկանում իմ կարճ խելքով, հասարակության զարգացման կարևոր, կասեի՝ գլխավոր գործոնն է։ Ամաչկոտ եմ այնտեղ, որտեղ պետք չէ ամաչկոտ լինել՝ գլխավորապես մարդկային սովորական և նորմալ փոխհարաբերություններում, և լիրբ ու լկտի եմ, որտեղ իսպառ դրա հարկը չկա։ Երբեմն իմ շրջապատի տականքներն ասում են, որ …

Արգելեցին զենքով եկեղեցի մտնել: Մեր հոգու փրկության համար անվճար մոմեր բաժանեցին, և մենք, զենքը դռանը թողած, ներսում մոմեր վառեցինք: Հետո սրընթաց արագությամբ վերցնում էինք նրանց գյուղերը: Մենք քաղաքին մոտեցանք, քաղաքն էլ ընկավ: Մենք մտնում ու դուրս էինք գալիս, վազում էինք տապալված հեռագրասյուների, առաջնորդների մեծադիր յուղանկարների, գալարաթափ լարերի, մետաղների և տարաբնույթ բուրմունքներ արձակող նրանց՝ իրար ետևից ընկնող գյուղերի միջով: Մեր հարձակման հաջողությունը սրընթաց զարկի մեջ էր: Շտաբն ու գեներալներն արգելեցին ժուռնալիստներին մեր ետևից խորանալ: Նրանց դժգոհությունը հաշվի չառնելով՝ դրեցին մեքենաներն ու ետ ուղարկեցին: Վերցված գերիներին և վիրավորներին խումբ֊խումբ թիկունք էինք ուղարկում: Քնում էինք քնապարկերի մեջ՝ թացին, չորին, ցրտին ու տաքին, քնում ու արթնանում էինք, դեռ լույսը չծագած, տանկերը առաջներս գցած, հողի դողը ոտքներիս տակ, մետաղե ատամնանիվների ճռնչոցը ականջներիս մեջ՝ մտանք տափաստան: Դեմ֊դիմացի գյուղը վերցնելը դժվար չէր, բայց չէինք ցանկանում տղաներին կորցնել: Դադար առանք ու օձերի՝ կապտակարմրագույն էլեկտրակայծերի նման դուրս նետած երկթև լեզուները արհամարհելով՝ քնեցինք դեղին դդումների դաշտում: Լուսածագին քարտեզը ծնկներին գեներալներն ու հրամանատարները ճշտեցին գյուղի դիրքը, ու մենք չորս կողմից տապալված հեռագրասյուների, էլեկտրասյուների, առաջնորդների մեծադիր յուղանկարների, գալարաթափ լարերի, մետաղների ու, քթներիս առած ինչ֊որ բուրմունքների միջով, մեր շղթայակազմ շարքերից ընկնող տղաներին թողած կրնկակոխ եկող սանիտարական մեքենաներին, բամբակի դաշտերով էլ անցանք ու հողի դողը ոտքներիս տակ՝ մտանք գյուղ: Մեկը կանչեց, ես թիկունքից ձայն …

Ընտանեկան դժբախտ մի պատահար պատճառ եղավ, որ հիշողության մեջ կրկին կենդանանա մի երկարատև կյանքի ողջ անցյալը՝ որքան ծանր, նույնքան սովորական այդ սերնդի մարդկանց համար։ ... Երկրորդ հայկական մահվան գունդ, հրամանատար Սամարցև, խոսում էր ընտիր հայերեն, Սարիղամիշի ճակատ, 1918 մարտ, ապրիլ, անձրև, անձրև, անձրև անընդհատ։ Սարիղամիշի անկումն ապրիլի տասին։ Հաջորդ տարի՝ Ալեքպոլ, հեռագրիչի քննությունից կտրվեց, անունը չէր հիշում, ազգանունը Միշմիրյան, Իրկուտսկի հայկական հյուպատոս Յաղուբովի գործավարը, ազգային խորհրդի որոշումով հայտնվել էր Ալեքպոլում, հայերեն գիտեր չորս բառ, մորզեից կտրեց, Խոսրով Կանդիլյանը մնաց շարային հատուկ առաջադրանքների վաշտում, ծառայություն, որի իմաստն ու առաքելությունը դեռ պիտի իմանար։ Ինքնակենսագրությունից. «Շնորհիվ Ս. Հայկունու հետ իմ ծնողների ծանոթությանը դեռևս Ալաշկերտից, ուր նա եղել է ուսուցիչ, և նրա ազդեցությունը ինձ վրա լինելով ոչ տևական, բայց ուժեղ, ես նրա հանձնարարությամբ 1904թ. մտնում եմ հնչակյան կուսակցության մեջ։ Քաղաքական իմ անպատրաստության և չափազանց երիտասարդ տարիքիս պատճառով ես ի վիճակի չէի պարզելու հնչակյան դուալիզմը՝ ազգային և ինտերնացիոնալ գաղափարների զուգորդության անհնարինությունը։ 1907թ. քաղաքական գործունեության ժամանակ, բանտում ծանոթանում եմ ու հրապուրվում անարխիստական գրականությամբ, հատկապես Կրոպոտկինի գրվածքներով... Ապա ինչ և ինչ պայմաններում հայտնվում եմ դաշնակցական բանակում։ Մի միջադեպից հետո ընդմիշտ հեռանում եմ քաղաքական գործունեությունից»։ Իր ինքնակենսագրությունը երկարատև կյանքի այլևայլ առիթներով Խոսրով Կանդիլյանը պիտի կրկներ բազմիցս, համարյա նույն բառերով, և մշտապես նույն տարեթվերով. 1905թ. գործադիր կոմիտեի կարգադրությամբ մեկնում …

Արդեն երրորդ օրն էր, որ Սիմեոնի հինգհազարանոց զորքը Գայլ գետի հովտով շարժվում էր հարավ-արևելք: Եվ արդեն երրորդ օրն էր, որ անձրևը չէր դադարում: Ձիերը երբեմն մինչև ծնկները թաղվում էին լպրծուն ցեխի մեջ, և հեծյալները ստիպված ցած էին գալիս՝ օգնելու և ոգևորելու: Երբ ճանապարհին որևէ բնակավայր կամ հովվակայան էր երևում, առջևից ընթացող զինվորները շրջվում էին Սիմեոնի կողմը: Այդ պահերին Սիմեոնը ձգում էր հոգնածությունից կորացած իրանը, գլուխը բարձրացնում, ընդունում այն վստահ ու անտարբերության հասնող հանգիստ կեցվածքը, որը սովորաբար ունենում էր Կոստանդնուպոլսում՝ կայսերական շքախմբի առջևից ընթանալիս: Նրա հայացքը սահում էր թաց զինվորների վրայով, կորչում Հռոմեական կայսրության անծայրածիր տիրույթներում: Սիմեոնն առաջին անգամ էր Փոքր Ասիայում: Ամիսոսը, որտեղ նրանք ափ իջան տասնօրյա բարեհաջող նավարկությունից հետո, նրա վրա լավ տպավորություն թողեց, սակայն այժմ, երբ խորանում էին թերակղզու խորքերը, ավելի ու ավելի էր համակվում կասկածով, որ ոտք է դրել անակնկալներով լի երկրամաս: Փրփրած գետը, մոխրագույն խավարում կորած հորիզոնն ու լպրծուն գետինը խարխլել էին վստահությունը, սակայն հաջողության և սեփական ուժերի նկատմամբ ունեցած հավատը, որը ծնվել և զորացել էր Ապենինյան թերակղզում՝ լանգոբարդների և Բալկաններում՝ բուլղարների դեմ տարած հաղթանակներով, շատ ամուր էր նստած նրա մեջ: Նա ռազմի դաշտում պարտություն չէր կրել: Անցած զինվորական ուղին վերելք էր, զերծ սայթաքումներից և դադարից: Լինելով պարսիկների դեմ Հերակլիոս կայսեր վարած հաղթական պատերազմների հերոսի թոռ …

Երբ նրանք հայտնվեցին մեր փողոցում, երբ մենք տեսանք նրանց, երբ նրանք կողք-կողքի քայլեցին դեպի սև տուֆից տունը, մենք վերջապես տեսանք այն, ինչը իրականում վաղուց էինք տեսնում, իմացանք այն, ինչը փաստորեն վաղուց գիտեինք։ Սև տունը՝ ժամանակին այնքան բարձր ու շքեղ, հպարտ ու հաստատուն, հանկարծ տեսանք փոքրացած ու խեղճացած, հանկարծ գլխի ընկանք, որ պերճաշուք ու գոռոզ իշխանուհին, մեր աչքի առաջ, բայց մեզնից թաքուն, ծերացել է ու հոգնել, դարձել փոքրիկ, աննկատ պառավ։ Մենք ձվից ասես միայն հիմա դուրս ելանք ու զարմացած նայեցինք 5-րդ փողոց կոչվածին, մեր աչքերը ասես միայն հիմա բացվեցին, այդպես նայելու ու այդպես տեսնելու համար։ Իսկ մինչ այդ մենք տեսանք նրանց։ Մեր 5-րդ փողոցը քանդված էր (նոր գազամուղ էին տանում դեպի պողոտա), նրանք ստիպված շուտ իջան տաքսուց, մի հարյուր մետր պետք է ոտքով գնային, և մեզ չգիտես ինչու թվաց, որ դա Մարտին Սահակյանի անցնելիք ամենաերկար ճանապարհն է։ Նաև ամենադժվար ճանապարհը։ Բայց նախքան ճանապարհների երկարության ու դժվարության և ընդհանրապես ճանապարհների մասին մտածելը, նայում էինք մենք նրանց ու թեև երկուսից միայն մեկին էինք ճանաչում՝ Մարտինին, իսկ մյուսին՝ կնոջը, տեսնում էինք առաջին անգամ, վրան էլ ոտքից գլուխ գրված էր՝ այն տեղերից է, որտեղ 5-րդ փողոցի անունն անգամ չպիտի լսած լինեն, մենք նայում էինք մեզ քաջ ծանոթ Մարտին Սահակյանին ու թվում էր, նրան առաջին անգամ …