Ամեն տարի ամառային արևադարձին նախորդող օրվա մայրամուտից առաջ Արևը մի պահ կանգ էր առնում՝ կարծես կառչում սարից, և նրա վերջին ճառագայթներից լուսավորվելով՝ Հաչա Քարի զույգ կատարները կարմրում էին, ու այդ կարմրությունը պահպանվում էր մինչև լուսաբաց։ Ողջ գիշեր լույս էր լինում, իսկ առավոտյան Գյուղը զարթնում էր հաճույքից խոնջացած կնոջ նման։ Միայն մեկ անգամ՝ 1941 թվականի հունիսի 21֊ի երեկոյան, Արևը չկատարեց հրաժեշտի իր ծեսը, և գյուղամիջում՝ Բազարի հսկա չինարիների տակ նստոտած ու ծեսին սպասող մարդկանց մոտով դեպի իր ժայռափոր կացարանը գնացող հղի Եվան ասաց. — Փորձանք ա լինելու։ Չինարիների տակ նստոտած ու ծեսին սպասող մարդիկ հաջորդ օրը և հետագա ամբողջ կյանքում հիշեցին այդ կնոջ ասածը, որովհետև 1941 թվականի ամառային արևադարձին նախորդող օրվա երեկոյան Հաչա Քարի կատարները չվառվեցին, գիշերը լուսավոր չեղավ, իսկ առավոտյան՝ պատերազմը մտավ Գյուղ, թակեց լուսամուտները, շրխկոցով բացեց բոլոր դռները, չափահաս տղամարդկանց շարք կանգնեցրեց ու տարավ ռազմաճակատ։ ... Մենակ էր ապրում ու առանձին՝ Գյուղից կտրված։ Ոչ ոք չգիտեր, թե այդ կինը երբ և որտեղից է հայտնվել։ Պարզապես արդեն սովորել էին նրա գոյությանը։ Միայն տեսնում էին, որ երբեմն առավոտյան, երբեմն երեկոյան Գյուղ է իջնում, նայում՝ ինչ կա֊չկա ու դարձյալ բարձրանում Հաչա Քարի տակ՝ Մկաց Աղբրի մոտ գտնվող իր ժայռափորը։ Ամենատարեց ծերունիներն անգամ չէին հիշում, թե ժայռափորի վերջին բնակիչը երբ էր անհետացել։ Մկաց …

Վերջին շրջանում ես հաճախ էի ընկնում ապատիկ վիճակների մեջ, ոչինչ չէի ուզում անել։ Ներքին ու արտաքին լարումից հասնում էի մի պահի, երբ այլևս թքած ունեի ամեն ինչի վրա։ Հաճախ նման վիճակում քայլում էի դեպի մենթերը, բայց զարմանալիորեն ինձ չէին կանգնեցնում։ Նման պահերին ուղղակի ուզում էի ուտիճի պես լխճել դրանց։ Հատկապես դժվար էր երեկոյան, երբ միակ ցանկությունս քնելն էր, բայց ստիպված էի լինում մտածել, թե ինչպես պիտի տուն հասնեմ։ «Տարասովկա» շուկայից տուն հասնելու ճանապարհներից մեկը Յարոսլավլյան մայրուղին էր, բայց դրա համար անհրաժեշտ էր մայրուղին անցնել, ինչը չափազանց վտանգավոր էր, որովհետև ամենաքիչը չորս շարք մեքենաներ էին անցնում՝ 100 կմ ժամ արագությամբ։ Գետնափոր անցումը հեռու էր գտնվում, իսկ երեկոյան ժամերին այլ կերպ անցնելը գրեթե անհնարին էր։ Նախընտրում էի գնալ ծառայողական ավտոբուսով, որը գրեթե հասնում էր «մեր տանը», սակայն կեսից իջնում էի, որովհետև երեկոյան անցումի մոտ կանգնած էր լինում մենթերի «Ուազիկը»։ Իջնում էի խաչմերուկում և անմիջապես մոտենում էի թերթի կրպակին, որպեսզի փողոցին մեջքով կանգնեմ։ Լավ գիտեի, որ այդտեղով անցնում են մարդ որսացող մենթերի մեքենաները։ Մի անգամ, երբ միամտաբար տնկվել էի կանգառում, մենթերը չհավատացին լկտիությանս։ Նստեցրին մեքենան ու քշեցին։ Երկու 18֊19 տարեկան ջահելներ էին։ Նստելուն պես նկատեցի, որ հետևի դռներին բռնակներ չկան և ներսից չես կարող բացել։ «Ուր ե՞նք գնում տղերք»,— հարցրի ես ժպտալով։ Նրանք …

Ընտանեկան դժբախտ մի պատահար պատճառ եղավ, որ հիշողության մեջ կրկին կենդանանա մի երկարատև կյանքի ողջ անցյալը՝ որքան ծանր, նույնքան սովորական այդ սերնդի մարդկանց համար։ ... Երկրորդ հայկական մահվան գունդ, հրամանատար Սամարցև, խոսում էր ընտիր հայերեն, Սարիղամիշի ճակատ, 1918 մարտ, ապրիլ, անձրև, անձրև, անձրև անընդհատ։ Սարիղամիշի անկումն ապրիլի տասին։ Հաջորդ տարի՝ Ալեքպոլ, հեռագրիչի քննությունից կտրվեց, անունը չէր հիշում, ազգանունը Միշմիրյան, Իրկուտսկի հայկական հյուպատոս Յաղուբովի գործավարը, ազգային խորհրդի որոշումով հայտնվել էր Ալեքպոլում, հայերեն գիտեր չորս բառ, մորզեից կտրեց, Խոսրով Կանդիլյանը մնաց շարային հատուկ առաջադրանքների վաշտում, ծառայություն, որի իմաստն ու առաքելությունը դեռ պիտի իմանար։ «Շնորհիվ Ս. Հայկունու հետ իմ ծնողների ծանոթությանը դեռևս Ալաշկերտից, ուր նա եղել է ուսուցիչ, և նրա ազդեցությունը ինձ վրա լինելով ոչ տևական, բայց ուժեղ, ես նրա հանձնարարությամբ 1904թ. մտնում եմ հնչակյան կուսակցության մեջ։ Քաղաքական իմ անպատրաստության և չափազանց երիտասարդ տարիքիս պատճառով ես ի վիճակի չէի պարզելու հնչակյան դուալիզմը՝ ազգային և ինտերնացիոնալ գաղափարների զուգորդության անհնարինությունը։ 1907թ. քաղաքական գործունեության ժամանակ, բանտում ծանոթանում եմ ու հրապուրվում անարխիստական գրականությամբ, հատկապես Կրոպոտկինի գրվածքներով... Ապա ինչ և ինչ պայմաններում հայտնվում եմ դաշնակցական բանակում։ Մի միջադեպից հետո ընդմիշտ հեռանում եմ քաղաքական գործունեությունից»։ Իր ինքնակենսագրությունը երկարատև կյանքի այլևայլ առիթներով Խոսրով Կանդիլյանը պիտի կրկներ բազմիցս, համարյա նույն բառերով, և մշտապես նույն տարեթվերով — 1905 թ. գործադիր կոմիտեի կարգադրությամբ …